Wieki ciemne – okres w
historii starożytnej Grecji, trwający od upadku kultury mykeńskiej (XII/XI wiek
p.n.e.) do początku epoki archaicznej (IX/VIII wiek p.n.e.), podczas którego
zaszły w świecie greckim zasadnicze zmiany, które zadecydowały o kształcie klasycznej
cywilizacji greckiej. Określenie ciemne wiążę się z bardzo skromnym (w
porównaniu z wcześniejszym i późniejszym okresem) zasobem źródeł
archeologicznych (znajdowane zabytki pochodzą głównie z grobów) i całkowitym
brakiem źródeł pisanych (zanikło mykeńskie pismo linearne B), a także
występującym w tym okresie wyludnieniem, zubożeniem kultury materialnej i
zanikiem kontaktów ze światem zewnętrznym. Po gwałtownym upadku cywilizacji
mykeńskiej wiele jej ośrodków zostało opuszczonych. Wydaje się, że niektóre
regiony jak np. Lakonia, Messenia czy część wysp zostały niemal całkowicie
wyludnione. Sytuacja zaczęła się powoli poprawiać dopiero w ciągu X i IX wieku
p.n.e.
Na podstawie sposobu zdobienia
wyrobów ceramicznych, wieki ciemne podzielono na 3 okresy:
- submykeński (trwającą do połowy XI wieku p.n.e.)
- protogeometryczny (do połowy X wieku p.n.e.)
- geometryczny (do połowy VIII wieku p.n.e.)
Wielu badaczy wyodrębnia jeszcze następujący po geometrycznym okres orientalizujący trwający do schyłku VII wieku p.n.e., datując okres archaiczny dopiero od jego zakończenia.
Okres upadku cywilizacji mykeńskiej
to w Grecji czas przemieszczania się dużych grup ludności - migracji i
najazdów, a także zasadniczych zmian na mapie dialektów języka greckiego. Ok.
1200 roku p.n.e. miała miejsce pierwsza fala migracji ludności mykeńskiej,
która dotarła na Kretę, Rodos, Cypr oraz na południowe wybrzeża Azji Mniejszej
(Cylicja, Pamfilia). Tereny, które opuszczali ogarnięte były zamętem, część z
nich została prawie całkowicie wyludniona (Lakonia, Messenia). Sytuację tę
wykorzystały ludy z północno-zachodniego pogranicza świata mykeńskiego, które
wkroczyły do Grecji. Proces ten znany był jako tzw. inwazja Dorów, obecnie
uważa się jednak, że nie był to jednorazowy najazd, lecz stopniowe przenikanie
nowej ludności na tereny Grecji trwające cały XII wiek, jeśli nie dłużej. Ok.
1125 p.n.e. Dorowie zajęli Argolidę, także opustoszałą Messenię i Lakonię,
później (prawdopodobnie w XI wieku p.n.e.) pojawili się na Krecie, a następnie
(ok. X wiek p.n.e.) na Rodos, Kos oraz na wybrzeżu małoazjatyckim leżącym w
bezpośredniej bliskości tych wysp (historyczna Doryda). Inne ludy
północno-zachodnie pojawiły się w Elidzie i Achai, w Grecji Środkowej
(pomijając Attykę i Eubeę), oraz w Tesalii. Najazdy te wzmogły migrację
ludności mykeńskiej z Peloponezu i Grecji Środkowej przez wyspy Morza
Egejskiego ku przeciwległym wybrzeżom Azji Mniejszej i znajdującym się w ich
pobliżu wyspom (co przyczyniło się do hellenizacji tych obszarów).
Wydarzenia te zasadniczo
zmieniły mapę dialektów świata greckiego. W czasach mykeńskich na Peloponezie,
Eubei, w Attyce dominował dialekt achajski, zidentyfikowany na podstawie badań
tabliczek zapisanych pismem linearnym B, w Grecji Środkowej (m.in. Beocji) i
Tesalii używano jego odmiany - dialektu protoeolskiego, który później dał
początek eolskiemu. Natomiast ludy mieszkające na północny zachód od centrów
mykeńskich, w rejonie gór Pindos, używały dialektu będącego protoplastą znanych
z późniejszych okresów doryckiego i dialektów północno-zachodnich. W wyniku
przemian związanych z upadkiem świata mykeńskiego dialekt achajski przetrwał
jedynie w niedostępnej Arkadii, położonej w centrum Peloponezu, oraz na Cyprze
i w Pamfilii (dialekt arkado-cypryjski). W rejony te nie dotarła napływowa
ludność z północnego zachodu. Z kolei w Jonii (środkowa część zachodniego
wybrzeża małoazjatyckiego) na wyspach Chios i Samos, gdzie dotarły późniejsze
fale mykeńskiej migracji z Peoloponezu, mówiono jońskim, używanym też na Eubei
i Cykladach - dialektem wywodzącym się z achajskiego. Bardzo podobny do
jońskiego był dialekt attycki, używany w Attyce. Nowa mapa dialektów wskazuje,
że migracja ludności achajskiej musiała objąć duży procent całości, skoro
stosunkowo niewielka grupa doryckich najeźdźców zdołała narzucić swoją mowę
obszarom, które zajęła. Inna sytuacja miała miejsce w Grecji Środkowej -
tamtejsze dialekty północno-zachodnie zawierają elementy eolskie (słabsze w
Akarnanii i Etolii, silniejsze w Lokrydzie i Fokidzie), co świadczy o tym, że
pozostało tam więcej pierwotnej ludności z czasów mykeńskich niż np. na Peloponezie.
W Beocji elementy eolskie były tak silne, że tamtejszy dialekt zalicza się nie
do północno-zachodnich, ale do eolskiego. Dialekt eolski używany był także w
Tesalii, gdzie niewielka grupa najeźdźców stała się wąską grupą
arystokratyczną, oraz w krainie zwanej Eolią (obejmującą północną część
zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej oraz wyspę Lesbos) zasiedlonej przez migrantów
z Grecji Środkowej.
Wiodącym ośrodkiem okresu była
Attyka (dobrze rozwinięta już w okresie mykeńskim), która wg tradycji mówiącej
o inwazji Dorów (teorii raczej dzisiaj odrzucanej w całości lub części)
udzieliła schronienia ludności uciekającej przed najeźdźcami. Dowody
archeologiczne pokazują, że obszar ten nie został dotknięty poważnymi
zniszczeniami i zachowana została ciągłość osadnicza. To tutaj w XI wieku
p.n.e. wykształcił się nowy styl w ceramice - protogeometryczny. Tradycja
grecka mówi także, że to Ateny odegrały wtedy główną rolę w zasiedlaniu
zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej. O ile samo wydarzenie jest faktem
(kolonizacja tego rejonu rozpoczęła się w końcu XI wieku p.n.e.), to poza
Atenami uczestniczyła w nim także ludność innych obszarów. Proces ten
doprowadził do powstania nowych ośrodków, które wkrótce szybko się rozwinęły,
sprawił też, że Morze Egejskie stało się właściwie greckim akwenem. Budownictwo
było w okresie wieków ciemnych prymitywne, a sieć osadnicza na większości
obszaru Grecji rzadka i rozproszona. Za wyjątki od tej reguły można uznać
Eubeę, Attykę (gdzie większość ludności była skoncetrowana w Atenach), Argolidę
(Argos), Beocję, Kretę i być może Jonię. Badania w Atenach i Argos pokazały, że
były to osady o rozproszonej zabudowie, bez monumentalnej architektury. Ateny
miały wtedy od kilku do kilkunastu tysięcy mieszkańców. Z czasem rosło
zróżnicowanie zamożności mieszkańców osad, co znajduje odbicie w wyposażeniu
badanych grobów.
Wieki ciemne przyniosły
drastyczne ograniczenie kontaktów ze światem zewnętrznym, w znaleziskach
archeologicznych dominują produkty miejscowe. Jednak odkrycia archeologiczne
wskazuję, że niektóre miejsca utrzymywały kontakty ze Wschodem - w Lefkandi na
Eubei odkryto bogato wyposażone groby datowane na X i XI wiek p.n.e., w których
znaleziono produkty z Fenicji, Egiptu i Cypru. Ceramika eubejska z X wieku
p.n.e. została odkryta w fenickim Tyrze, a od ok. 900 p.n.e. ceramika ze
Wschodu pojawia się w grobach w Attyce, Argolidzie i w greckich miastach Azji
Mniejszej. Z ok. 800 roku mamy wyraźne świadectwa obecności Greków na Wschodzie
(faktoria grecka w Al-Mina w Syrii) i na Zachodzie (Italia).
Pierwszy napis w alfabecie
greckim odkryto na naczyniu znalezionym w Italii i datowanym na około 800
p.n.e. Jego odkrycie poza Grecją wskazuje, że w niej samej alfabet musiał
powstać wcześniej, już w wiekach ciemnych. Alfabet grecki został zapożyczony od
Fenicjan - litery, odpowiadające im dźwięki, oraz ich nazwy są bardzo podobne.
Grecy wprowadzili jednak modyfikacje - fenickim znakom oznaczających dźwięki
nie występujące w języku greckim przypisali samogołoski (Fenicjanie zapisywali
jedynie spółgłoski), tworząc w ten sposób pierwsze pismo, w którym
reprezentowane były wszystkie głoski. Wzajemne podobieństwo różnych wariantów
alfabetu greckiego sugeruje, że adaptacja fenickiego pisma była jednorazowym
wynalzkiem, przyjętym później przez wszystkich Greków. Co do miejsca gdzie
powstał grecki alfabet wskazuje się Kretę, Eubeę lub Rodos. Sami Grecy
wskazywali Teby, miasto według ich legend założone przez Fenicjanina Kadmosa.
W XII wieku p.n.e., kiedy
jeszcze do końca nie zanikły kontakty ze światem zewnętrznym, mieszkańcy Grecji
przejęli z Cypru umiejętność obróki żelaza, jednak adaptacja nowego materiału
do produkcji narzędzi i broni postępowała powoli - upowszechnił się dopiero w
okresie VIII-VII wieku p.n.e.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz