To jedna z najstarszych
cywilizacji epoki brązu w obszarze Morza Śródziemnego. Odkryta i poznana
dokładniej dopiero na początku XX wieku dzięki pracom wykopaliskowym
prowadzonym przez archeologa Arthura Evansa w Knossos. Zaczęła kształtować się
około 3000 r. p.n.e. na wyspie Krecie, szczyt rozwoju osiągnęła w tzw. okresie
młodszych pałaców (ok. 1675-1450 p.n.e. Minojczycy prowadzili handel z wyspami
Morza Egejskiego, Grecją kontynentalną oraz z lepiej rozwiniętymi cywilizacjami
Bliskiego Wschodu, które stały się także źródłem technologii, inspiracji w
sztuce i rzemiośle. Minojskie miasta skupione były wokół wielkich pałaców
(największe znaleziono w Knossos, Fajstos, Mallii), które były nie tylko
siedzibą władcy, ale też centrum wytwórczym, magazynem, ośrodkiem kultu.
Kreteńczycy posługiwali się kilkoma rodzajami pisma m.in. nierozszyfrowanym do dzisiaj
pismem linearnym A, które stało się później podstawą dla stworzonego przez Mykeńczyków
pisma linearnego B. Kryzys cywilizacji minojskiej zapoczątkowały katastrofy
naturalne XVI wieku p.n.e. - trzesięnie ziemi i wybuch wulkanu na wyspie Thira (koniec
XVI wieku p.n.e. lub ok. 1645/1628 p.n.e. Osłabiona wyspa padła ofiarą najazdu
Mykeńczyków około 1450 r. p.n.e., którzy zniszczyli większość pałaców.
Do najważniejszych zabytków
zalicza się pałac w Knossos (zwany też pałacem Minosa), związany z mitem o
Minotaurze, pochodzący z okresu 2000-1570 p.n.e. Pałac pozbawiony jest
fortyfikacji, co by wskazywało na okres względnego pokoju, a także na hegemonię
tej kultury w tym rejonie.
Chronologia dziejów
cywilizacji minojskiej oparta jest o badania archeologiczne ceramiki.
Podstawowy system został stworzony przez Arthura Evansa i rozwinięty później
przez innych badaczy, jego podobne wersje stosowane są także dla innych
cywilizacji kultury egejskiej. Zakłada on podział dziejów cywilizacji Krety w
epoce brązu na trzy okresy: wczesnominojski, średniominojski i późnominojski
(od angielskich skrótów oznaczanych EM, MM i LM). Okresy te podzielono w wyniku
dalszych badań na mniejsze jednostki. Datowanie zależne jest od tego czy
przyjmiemy chronologię niską lub wysoką (rozbieżności pomiędzy chronologiami
dotyczą wątpliwości, co do daty wybuchu wulkanu na Thirze). Poniżej podano daty
(wraz z podokresami) dla chronologii niskiej (wysoka w nawiasach):
- Okres starominojski (EM):
ok. 3100 (3500)-2000 p.n.e.
EM I: 3100-2650
EM IIA: 2650-2400
EM IIB: 2400-2150
EM III: 2150-2000
- Okres średniominojski (MM):
ok. 2000-1600 (1700) p.n.e.
MM IA: 2000-1925
MM IB: 1925-1850/1675
MM II: 1850-1675
MM IIIA: 1675-1630
MM IIIB: 1630-1600
- Okres późnominojski (LM):
ok. 1600 (1700)-1100 p.n.e.
LM IA: 1600-1500
LM IB: 1500-1450
LM II: 1450-1400
LM IIIA1: 1400-1365
LM IIIA2: 1365-1330
LM IIIB1: 1330-1225
LM IIIB2: 1225-1220
LM IIIC: 1200-1100
Do celów periodyzacji dziejów
Krety stosowany jest też system pałacowy, opierający się o fazy istnienia
minojskich pałaców:
- faza przedpałacowa (EM I -
MM IA)
- faza starszych pałaców (MM
IA/IB - MM IIB)
- faza młodszych pałaców (MM
IIIA - LM IB)
- faza późnopałacowa (LM II -
LM IIIA) - istniał wtedy tylko pałac w Knossos
- faza popałacowa (LM IIIB -
LM IIIC)
Prace wykopaliskowe
potwierdziły przekazy Homera o stu miastach istniejących na Krecie. Do
największych należały Knossos, Fajstos, Hagia Triada i Malia. W całości
odkopane miasto nadbrzeżne Gurnia (1500 r. p.n.e.) liczyło około tysiąca
mieszkańców. Żadne z odkopanych miast nie miało murów obronnych, znaleziono też
niewiele broni.
Okresy w historii kultury
minojskiej
- Przedpałacowy 3000 p.n.e. –
2000 p.n.e.
W tym okresie wytwarzano małe
figurki postaci ludzkich wykonywane z gliny, kamienia, czasem kości słoniowej
lub muszli. Były to postacie schematyczne, ukazane w pozycjach statycznych. Cylindryczne
pieczęcie zdobione wzorami geometrycznymi, najczęściej spiralami, używane były
do znakowania wyrobów oraz własności prywatnych. Wykonywano ozdoby ze złotych
blaszek. Ceramikę zdobiły malowane, proste elementy geometryczne. Osady
składały się z domów wznoszonych na planie prostokąta, budowanych z suszonej
cegły na kamiennej podmurówce. Domy były podobne do siebie i ściśle do siebie
przylegały. Były jakby „posklejane” ze sobą stanowiąc pomieszczenia jednego wielkiego
domostwa-osady.
W połowie III tysiąclecia
p.n.e. w dolinie Messara pojawiły się najstarsze groby tolosowe służące jako
miejsce pochówku całych rodzin. Przez lata pochowano w nich dziesiątki
zmarłych. Przed grobowcami stawiano ołtarze, na których były odprawiane
ceremonie ku czci zmarłych.
- Starszych pałaców 2000
p.n.e. – 1700 p.n.e.
Powstały pozbawione murów
obronnych, otwarte miasta: Knossos, Fajstos, Hagia Triada, Malia, Gurnia.
Zabudowa miast była zwarta. Domy zewnętrzne, w dolnych partiach były pozbawione
okien i drzwi. Stanowiły jakby mur obronny. 2000 – powstały pałace w Knossos,
Fajstos i Malia. Nie posiadały murów obronnych. Wznosiły się wśród miejskiej
zabudowy. W bezpośrednim ich sąsiedztwie pobudowane były domy wysokich
urzędników, piętrowe z balkonami. Pałace były siedzibą władcy oraz centrami
życia społecznego, politycznego i gospodarczego. Znajdowały się w nich magazyny
żywności, składy surowcowe i warsztaty rzemieślnicze. Na potrzeby administracji
pałacowej wymyślono pismo linearne A. Przykładem są znaki tego pisma
pokrywające dysk z pałacu w Fajstos.
Jest to okres dynamicznego
rozwoju sztuki minojskiej. Nadal wytwarzano małe figurki postaci ludzkich ale
tym razem, starano się przedstawić je realistycznie. Nadal jednak postaci są
statyczne. Realistycznie przedstawiano postaci ludzkie na pieczęciach i
naczyniach ceramicznych. W odróżnieniu od figurek, postaci na pieczęciach lub
ceramice na ogół znajdują się w ruchu (np. w tańcu, podczas pracy). Dopiero w
XVII wieku p.n.e. figurki przedstawione są w pozach "zatrzymanego
ruchu". Oprócz grobów tolosowych były również groby izbowe, przypominające
kształtem prostokątne izby typowych mieszkań. Niektóre z nich miały nawet
brukowane otoczenie. Największe miały wymiary 40 × 30 m i otaczano je
kolumnadą, zaś ich wnętrza składały się z mniejszych pomieszczeń.
Charakterystyczna dla tego
okresu jest przepięknie zdobiona ceramika kamaresowa, której nazwa pochodzi od
groty Kamares koło Fajstos, będącej pierwszym miejscem jej znalezienia.
Produkowano cienkościenne wazy, dzbany i inne naczynia. Dekorowano je bogatymi
ornamentami o żywej kolorystyce. Dekoracje malowane były na ciemnym tle w
kolorze białym, żółtym, czerwonym, brązowym. Artyści chętnie zestawiali
kontrastowe kolory, a ornamenty tworzyli z prostych elementów geometrycznych i
stylizowanych motywów roślinnych. Do wyjątków należą przedstawienia figuralne.
Dekoracja była tak komponowana, aby podkreślić kształt naczynia. Rzadziej
spotykana w tym okresie była ceramika zwana w archeologii egg shell (skorupka
jaj). Są to maleńkie czarki o bardzo cienkich ściankach.
W roku 1700 p.n.e. pałace zostały
gruntownie zniszczone. Przyczyny tego faktu są nieznane. Mogło się to zdarzyć w
wyniku trzęsienia ziemi. Jednak ślady pożarów każą wątpić w taką ewentualność,
gdyż trzęsienia ziemi pożarów nie wzniecają. Grupa uczonych na czele z L.R.
Palmerem sądzi, ze nastąpił najazd indoeuropejskich Luwiów z Azji Mniejszej.
Jednak wobec nieodczytania pisma linearnego A, nie można tej hipotezy obronić.
- Młodszych pałaców 1700
p.n.e. – 1400 p.n.e.
Nastąpiła szybka odbudowa pałaców.
Na ich ścianach pojawiły się niespotykane dotąd duże freski. Malarstwominojskie było pod silnym wpływem malarstwa egipskiego zarówno pod względem
tematyki jak i techniki wykonania. Jest to malarstwo naturalistyczne, wiernie
odtwarzające naturę. Nie jest to naturalizm w dzisiejszym rozumieniu,
stosowanie barw ma charakter często umowny (małpki w kolorze niebieskim).
Malowano sceny z życia dworu, uroczystości świeckie i religijne. Do rzadkości
należą przedstawienia scen związanych z prowadzonymi wojnami.
Tendencje realizmu w rzeźbie
pogłębiły się. Figurki datowane na XVI – XV wiek przedstawiają ludzi w ruchu
poprzez wygięcie ciała, ułożeniem rąk. Figurki kobiet ubrane są w tzw. stroje
dworskie. Ubiór składał się z szerokiej spódnicy i obcisłego kaftanika
odsłaniającego piersi. Są to postacie kapłanek lub wyobrażenia boginek. Figurki
nadal wykonywano z gliny, fajansu, kości słoniowej oraz brązu. Pojawiły się
kamienne naczynia. Były to wazy zdobione reliefami, oraz rytony (naczynia
libacyjne). W tym czasie Kreta utrzymywała częste kontakty handlowe z Egiptem,
Ugarit i Byblos. Nie były to jednak kontakty stałe. W 1550 r. p.n.e. na Melos,
Kreteńczycy założyli faktorię Filakopi. Stała się ona ośrodkiem handlu z
Cykladami.
- Pałacowy 1400 p.n.e. – 1100
p.n.e.
w XV stuleciu p.n.e. nastąpiły
zmiana motywów dekoracyjnych w ceramice:
- pojawił się styl morski. Jego nazwa pochodzi od często występujących w nim motywów zwierząt i roślin morskich. Cechuje go naturalizm.
- styl pałacowy, w którym stosowane wcześniej motywy dekoracyjne uległy uproszczeniu, geometryzacji, nabierały cech symbolu.
Wielu historyków uważa, że
Kreta odgrywała ważną rolę w handlu cyną (stanowiącą jeden ze składników do
produkcji brązu) we wschodniej części Morza Śródziemnego. Terminy, którymi
określa się cywilizację minojską, to: cywilizacja pałacowa (pałac był siedzibą
władcy oraz centrum życia społecznego, politycznego i gospodarczego a zarazem
magazynem żywności i surowców oraz ich dystrybucji) oraz talassokracja
(określenie na dominację Krety na morzu). Jednak u podstaw twierdzenia o
talassokracji legły przekazy mityczne. Na nich oparli swe przekazy Herodot i
Tukidydes. Ich relacje właściwie były interpretacją mitów. Dlatego część
badaczy kwestionuje pogląd o panowaniu Kreteńczyków na morzu. Wskazują oni na
następujące realia gospodarcze ówczesnego świata:
- Nie istniał wtedy rozległy handel o rozmiarach decydujących o wszystkich dziedzinach gospodarki.
- Kreta ówczesna nie przeznaczała poważnej części produkcji na zbyt, ponieważ eksport nie był koniecznością żadnej antycznej gospodarki.
- Rzemiosło produkowało więcej niż wymagały tego lokalne potrzeby, ale nie na tyle, aby jego towarowa produkcja miała decydować o gospodarce.
- To samo można powiedzieć o nadwyżkach rolniczych (oliwa).
- Nie istniał rynek konsumentów dostatecznie duży, aby zaistniał potężny handel oparty na sprzedaży nadwyżek produkcji dóbr.
Jednym słowem obrót towarowy
ze światem zewnętrznym był dla Krety ważny, ale w całokształcie jej ekonomiki
stanowił margines. Poglądy o talassokracji minojskiej powstały pod wpływem
wiedzy o mechanizmach gospodarki nowożytnej, przeniesionych w odległą
przeszłość, gdzie realia gospodarcze były zupełnie inne.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz