Literatura
Najstarszymi zachowanymi
dziełami literatury greckiej są oparte na heksametrze daktylicznym epickie
poematy Iliada i Odyseja. Powstały około 700 jako ukoronowanie wielowiekowej
tradycji ustnych pieśni układanych i przekazywanych przez aojdów, jednakże ich
kunsztowność formalna i treściowa wskazuje, że są to już dzieła kultury pisma.
Ich autorem miał być poeta o imieniu Homer, o którym sami Grecy nie potrafili
nic pewnego powiedzieć. Homerowe arcydzieła znalazły wielu naśladowców.
Stworzyli oni na przestrzeni VII i VI w. cykl poematów dotyczących tych wątków
mitu trojańskiego, które autor Iliady i Odysei pominął (poematy cykliczne;
zachowały się tylko fragmenty).
Nieco później od Homera
tworzył Hezjod, który użył tej samej epickiej formy do przedstawienia
problematyki kosmo- i teogonicznej (Theogonia) oraz tematyki współczesnej,
dając początek poezji dydaktycznej (Prace i dnie). W VII i VI w. nastąpiła
prawdziwa eksplozja gatunków poetyckich, wszystkich ściśle powiązanych z ustnym
wykonaniem: obok epickich hymnów (hymny homeryckie), pojawia się jamb
(Archiloch), elegia (Kallinos, Tyrtajos, Mimnermos, Solon, Teognis), liryka
indywidualna (Alkajos, Safona, Anakreont) i chóralna (Terpander, Alkman,
Stesichoros, Ibykos).
Wraz z rozwojem liryki wzrasta
społeczna ranga poety — na przełomie VI/V w. poeci liryczni byli znakomicie
opłacanymi profesjonalistami (Simonides, Pindar, Bakchylides z Kleos). Jeszcze
w pierwszej połowie VI w. poezja, jako szlachetniejszy typ wypowiedzi, była
uważana za właściwe medium wszelkich treści intelektualnych: formę
wierszowaną przybiera wówczas zarówno publicystyka polityczna
(Solon), jak i traktaty filozoficzne (Ksenofanes z Kolofonu).
Około 550 pojawiają się
pierwsze utwory pisane prozą: dzieło kosmogoniczne Siedmiokąt Ferekydesa z
Syros i filozoficzny — traktat O naturze Anaksymandra z Miletu. Z tego samego
czasu pochodzą zapewne bajki prozą przypisywane Ezopowi. Około 500 Hekatajos z
Miletu napisał Obejście świata (Periegesis ges), czym zainicjował gatunek
historiograficzny. V w. to okres rozwoju prozy, która zyskała sobie w
literaturze pełne prawo obywatelstwa, zwłaszcza jako gatunek właściwy dla
narracji historycznych (Herodot, Tukidydes) i traktatów fachowych (wczesne
dzieła Korpusu Hippokratejskiego). Poezja
liryczna, ustąpiła pierwszeństwa nowej formie poetyckiej: dramatowi
(Grecji Starożytnej teatr).
W Atenach z fuzji liryki
chóralnej i epickiej fabuły zrodziła się, i po wielu eksperymentach (Tespis,
Frynichos) wspaniale rozkwitła, tragedia (Ajschylos, Sofokles, Eurypides).
Równolegle do niej rozwinęły się dwa lżejsze gatunki dramatyczne: dramat
satyrowy (jedyny zachowany
w całości to
Cyklop Eurypidesa) i komedia (komedia stara: Kratinos, Eupolis,
Arystofanes). Wraz z sofistami pojawił się nowy gatunek literacki, który wywarł
niezatarte piętno na kulturze antycznej — retoryka. Gorgiasz z Leontinoj i
Isokrates stworzyli teorię wymowy. Praktyka retoryczna jest reprezentowana
przez stosunkowo licznie zachowane mowy z przełomu V i IV w. (Isokrates,
Antyfont, Andokides, Lysias, Isaios). Wiek IV to czasy dominacji prozy. Obok
narracji historycznych (Ksenofont, Efor, Teopomp) i rozmaitego typu pism
fachowych pojawia się filozoficzny dialog (Platon), monolog (Arystoteles) i
apologia (Ksenofont, Platon, Isokrates).
W 2. połowie
stulecia nadal kwitnie retoryka (Demostenes, Aischines z Sfettos i
Hyperejdes). Równocześnie podupadł teatr; ani tragedia ani komedia (komedia
średnia) nie wydały w tym stuleciu niczego, co dorównywałoby osiągnięciom wieku
poprzedniego. W epoce hellenistycznej możemy mówić o pojawieniu się kultury
książkowej. Poezja staje się uczona i traci kontakt z kontekstem wykonawczym
(Kallimach, Teokryt). Odradza się epos dydaktyczny (Aratos z Soloj). W II–I w.
poezja podupada. Równocześnie prymitywizuje się teatr. Obok komedii (komedia
nowa; Menander) pojawia się mim (Herondas z Kos). Proza hellenistyczna,
kontynuowała wszystkie ważniejsze gatunki literackie poprzedniej epoki, lecz
znamy z niej głównie tytuły. Do nielicznych zachowanych dzieł należą
historyczne narracje Polibiusza, Dionizjusza z Halikarnasu i Diodora Sycylijczyka.
Z nowych gatunków wymienić
należy list literacki, zrodzoną w szkole perypatetyckiej biografię i cynicką
diatrybę. Epoka hellenistyczna nie wydała wprawdzie wielu dzieł na miarę epoki
poprzedniej, ale to wówczas ukształtowała się filologia jako dyscyplina naukowa
zajmująca się badaniem literatury i powstały pierwsze biblioteki z prawdziwego
zdarzenia (Aleksandria, Pergamon). Pierwszy okres panowania rzymskiego (do ok.
70 n.e.) był bodaj najgorszym okresem dla greckiej literatury, niemal nic się
też z niego nie zachowało; wyjątek stanowi geograficzny traktat Strabona.
Wraz z Dionem z Prusy i
Plutarchem rozpoczyna się w literaturze epoka nazwana drugą sofistyką, której
naczelnym hasłem był powrót do kultury klasycznej. Nastąpiło odrodzenie retoryki
(Herodes Attyk, Eliusz Arystydes) i filozoficznego dialogu (Lukian). Pewien
renesans przeżyła historiografia (Appian, Arrian). Owocem antykwarycznego
zainteresowania przeszłością był przewodnik po Helladzie Pauzaniasza. Z
gatunków nie mających korzeni klasycznych uprawiano romans (Longos z Lesbos). W
II stuleciu n.e. grecka literatura pogańska zaczęła ustępować coraz bardziej
pola literaturze chrześcijańskiej. Z zachowanych dzieł powstałych po 200 należy
wymienić mowy Libaniosa i Dionysiaka Nonnosa.
Teatr
Teatr grecki – wywodzi się z
tradycji obrzędów religijnych, zwłaszcza związanych z obchodami ku czci
Dionizosa. Widowiska te musiały być łatwo dostępne dla ludności, pierwsze
sztuki wystawiano więc na wytyczonym u stóp wzgórza placu zwanym orchestra a na
jego środku ustawiano ołtarz (thymele). Początkowo orchestra miała kształt
zbliżony do prostokąta, koła albo elipsy, ostatecznie przyjął się kształt koła.
Na placu (orchestrze) występował chór i odbywały się popisy taneczne, widzowie
zasiadali na zboczu góry, początkowo bezpośrednio na ziemi, później na drewnianych
ławkach. Tak powstała widownia w kształcie
dużego (większego od
półkola) wycinka koła,
czyli theatron.
W Atenach sztuki teatralne
były wystawiane także na agorze, na prowizorycznie wzniesionych konstrukcjach
drewnianych. Jednak w roku 490 p.n.e. (część źródeł podaje rok 499 p.n.e.)
doszło do katastrofy – drewniana konstrukcja trybun załamała się i śmierć
poniosło wiele osób. Najprawdopodobniej to wydarzenie zdecydowało o
przeniesieniu widowisk w stałe miejsce, w okolice świątyni Dionizosa na
południowym stoku akropolis. Wraz ze wzrostem liczby aktorów występujących na
scenie i wzbogacaniem akcji przedstawień, niezbędne stało się pomieszczenie, w
którym aktorzy mogli zmieniać stroje. Problem rozwiązano poprzez wybudowanie
około roku 465 p.n.e. przy orchestrze, naprzeciw theatronu, budynku zwanego
skene – inicjatorem tego przedsięwzięcia był Ajschylos. Skene szybko zaczęła
służyć nie tylko jako garderoba, ale też jako tło do rozgrywanych przedstawień.
W ścianie budynku umieszczono troje drzwi, przez które wychodzili aktorzy.
Środkowe, najważniejsze służyły głównym postaciom (np. królowi), a boczne innym
bohaterom dramatu. Z czasem przybyło bohaterów akcji, aktorzy przenieśli się z
orchestry na proskeon.
W okresie klasycznym, około
425 p.n.e., rozpoczęto budowę teatru kamiennego, w miejscu istniejącego od
czasów Pizystrata teatru z drewna. Budowa przebiegała etapami, a ukończono ją
około 338 p.n.e. (lub 326 p.n.e.).
Nowy teatr mógł
pomieścić około 17.000
widzów (praktycznie aż do 30.000).
Theatron o szerokości 100 m i wysokości 90 m oparto o stok skały, na którym
zbudowano z 78 stopni, wysokich na 33 cm każdy, podzielonych na trzy części
dwoma szerokimi przejściami (diazomata) biegnącymi po łuku. Najniższa część
obejmowała 17 rzędów stopni, środkowa i najwyższa po 32 stopnie. Poruszanie się
ułatwiało 7 przejść ze stopniami biegnącymi promieniście (kerkides). Na środku
pierwszego rzędu umieszczono wykuty w kamieniu tron dla kapłana
Dionizosa. Skene (o
wymiarach 46,5 x 6,5
m) przybrała formę budowli o
prostokątnej elewacji z dwoma wąskimi, wysuniętymi skrzydłami (paraskenionami)
obejmującymi proskeon. Pomiędzy nimi a theatronem powstały przejścia zwane
parodosami. Z przejść tych korzystał chór. Na ścianie skene, pomiędzy drzwiami
umieszczano obrazy, tzw. pinakes, które służyły jako dekoracja. Orchesta miała
średnicę 24 m.
Na zewnątrz teatru wybudowano
portyk, który służył widzom jako schronienie przed słońcem lub deszczem. Teatr
Dionizosa stał się wzorem dla innych teatrów budowanych w Grecji w okresie
klasycznym. Najlepiej zachowanym teatrem greckim jest zbudowany około 330
p.n.e. teatr w Epidauros. Teatr zaprojektował Poliklet Młodszy. Widownia,
rozmieszczona w 52 rzędach mogła pomieścić około 14 000 widzów.W okresie hellenistycznym zachowano
podstawowe elementy teatru
greckiego, zmieniono jednak jego proporcje. Pogłębiono i podniesiono proskenion
– cofnięto paraskeniony a sam proskenion oparto na słupach, otrzymując pod
proskenionem przestrzeń zwaną hyposkenionem. Z hyposkenionu wychodzili aktorzy
grający duchy lub bogów podziemia, schodami przechodzili na proskenion, gdzie
mogli wygłaszać swoje kwestie. Wzbogaceniu uległy także dekoracje. Wprowadzono
trójścienne graniastosłupy (periakty), na ścianach których były wymalowane
różne obrazy. Obrót graniastosłupa umożliwiał szybką zmianę tła. Teatr grecki
stał się wzorem dla budowanych w okresie późniejszym teatrów rzymskich.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz