Sztuka i architektura starożytnej Grecji

Sztuka starożytnej Grecji powstała i rozwijała się po upadku kultury mykeńskiej, spowodowanym w głównym stopniu najazdem Dorów. Za czas jej trwania przyjmuje się okres od ok. 1200 p.n.e. do I w. p.n.e., czyli do czasu podboju starożytnej Grecji przez Rzymian. Jednak wraz z podbojem rzymskim, nie skończył się definitywnie okres sztuki greckiej. Artyści nadal tworzyli, ale przede wszystkim na potrzeby kolekcjonerów rzymskich. Najczęściej ich dzieła były kopiami znanych wcześniej dzieł greckich. Dzięki tej działalności znamy wygląd wielu rzeźb, których oryginały zaginęły lub zostały zniszczone. Sztuka grecka (m.in. właśnie dzięki kopiom) wywarła przeogromny wpływ na rozwój sztuki rzymskiej. Jednak wraz ze zmianami politycznymi skończyła się jej samodzielność. Czas trwania sztuki greckiej dzielony jest na następujące okresy rozwoju:

Okres minojski  (3000 – 1100 p.n.e.)

Sztuka kreteńska, nazwana przez jej odkrywcę Arthura Evansa sztuką minojską od imienia legendarnego Minosa, powstała w epoce brązu, ok. 3000 p.n.e. na Krecie. Czas jej trwania dzielony jest zazwyczaj na trzy okresy:

• wczesnokreteński (wczesnominojski) – od ok. 3000 p.n.e. do ok. 2000 p.n.e.
• średniokreteński (średniominojski) – od ok. 2000 p.n.e. do ok. 1600 p.n.e.
• późnokreteński (późnominojski) – od ok. 1600 p.n.e. do 1100 p.n.e.

Sztuka kreteńska należy do okresu rozwoju kultur egejskich. Cechują ją pewne powiązania z kulturą starożytnego Wschodu (zwłaszcza w pierwszym okresie rozwoju), sztuką starożytnego Egiptu oraz wzajemne powiązania i wpływy innych kultur związanych z terenami położonymi nad Morzem Egejskim. Przez cały okres rozwoju sztuka kreteńska pozostawała na usługach dworu oraz kultu religijnego. Największy jej rozwój miał miejsce w czasie należącym do okresu średniominojskiego, którego początki są wiązane z zachodzącymi zmianami społecznymi, zwłaszcza z jego zróżnicowaniem. Okres późnominojski rozpoczyna się wraz z odbudową pałaców po zniszczeniach powstałych około 1700 p.n.e.. Przyczyna tych zniszczeń nie jest do końca wyjaśniona, mogły być spowodowane najazdem albo trzęsieniem ziemi. Rozwój sztuki w okresie późnominojskim został zahamowany po najeździe Achajów, podbiciu przez nich Krety i ponownym zniszczeniu pałaców w XIV wieku p.n.e.. Sztuka minojska przetrwała w różnych zakątkach wyspy do czasu zdobycia Krety przez Dorów w 1100 p.n.e.

Okres wczesnominojski

Najstarsze znaleziska to małe figurki postaci ludzkich wykonywane z gliny, kamienia, czasem kości słoniowej lub muszli. Cechą charakterystyczną tych rzeźb jest dążenie do schematycznego ujęcia postaci. Przypuszcza się, że figurki te były naśladownictwem większych rzeźb wykonywanych z drewna cyprysowego (odnaleziono fragmenty fryzury wykonanej z brązu należące do figury wykonanej z drewna).

Do ciekawych znalezisk tego okresu należy gliniana figurka datowana na ok. 2400 p.n.e., odnaleziona w Myrtos. Jest to naczynie w postaci kobiety dźwigającej dzban. Strój kobiety zdobiony jest motywem geometrycznym przypominającym tkaninę.

Wśród znalezisk z tego okresu znajdują się także cylindryczne pieczęcie oraz ozdoby wykonane ze złotych blaszek. Najstarsze pieczęcie zdobione są wzorami geometrycznymi, najczęściej spiralami. Dekoracja ceramiki tego okresu składała się z malowanych, prostych elementów geometrycznych. Złożona z nich kompozycja zawsze podkreślała kształt naczynia.

Osady składały się z domów wznoszonych na planie prostokąta. Domy budowane były z suszonej cegły na kamiennej podmurówce. Wykształcił się typ budowli zwanej megaronem. W okresie późniejszym budowano domy wieloizbowe ze stałymi paleniskami. Ściany domów pokrywano brązową lub czerwoną farbą.

Zmarłych chowano w grobach tolosowych (najstarsze, z okresu ok. 2300–2000 p.n.e., zostały odkryte w dolinie Messara). Z czasem zaczęto stosować groby kopułowe przekryte sklepieniem w kształcie kopuły pozornej. Wejście do grobowca poprzedzone było dromosem z reprezentacyjnym wejściem. Czasem stosowano trójkąt odciążający nad otworem drzwiowym. Grobowce służyły jako miejsce pochówku całych rodzin. Przed nimi stawiano ołtarze, na których były odprawiane ceremonie.

Okres średniominojski i późnominojski

Architektura

Około 2000 p.n.e. powstają miasta i pierwsze budowle pałacowe. Dotychczas odnaleziono cztery pałace: trzy duże w Knossos, Fajstos i Malia, oraz mniejszy w Káto Zákros. Były one ośrodkami władzy i administracji, spełniały funkcje religijne i gospodarcze. Były one wielokrotnie odbudowywane i rozbudowywane. Zachowana jest jednak znaczna jednorodność stylistyczna budowli. Ponadto zabudowania w Knossos i w innych miejscowościach niewiele się różnią pomiędzy sobą. Były to budowle często wielokondygnacyjne, wyposażone w wodociąg i kanalizację. Budowle sytuowane były na zboczach gór, stąd zróżnicowana ilość kondygnacji w kompleksie zabudowań. Wejścia poprzedzano reprezentacyjnymi schodami. Do podtrzymywania płaskich stropów stosowano kolumny.

Układ budowli kształtowany był wokół centralnego dziedzińca umieszczonego wewnątrz kompleksu zabudowań. Dolna część budowli przypominała labirynt. Były to liczne, małe pomieszczenia oddzielone od siebie systemem korytarzy. W nich przechowywano zapasy. Pomieszczenia wyższych poziomów (niezachowane) najprawdopodobniej były bardziej przestronne. Część z nich pełniła funkcję gospodarczo-produkcyjną, o czym świadczą zachowane resztki warsztatów kamieniarskich i garncarskich. Pomieszczenia najbardziej reprezentacyjne i kultowe zgrupowane zostały w pałacu w Knossos przy centralnym dziedzińcu, po jego zachodniej stronie. Cechą charakterystyczna tych budowli jest brak fortyfikacji. Stąd, mimo iż rozplanowane są na rzucie zbliżonym do prostokąta, ich obrys zewnętrzny przedstawia dość nieregularną linię. W zabudowaniach pałacowych tego okresu nie odnaleziono wielkich malowideł na ścianach, przetrwały nieliczne, małe fragmenty. Duże freski pojawiły się w okresie późnominojskim. Do typowych dekoracji dla sztuki minojskiej należą rogi, symbolizujące najprawdopodobniej jakieś bóstwo oraz kamienne skrzyżowane topory.

Wokół pałacu pobudowane były domy wysokich urzędników. Były to budynki na ogół piętrowe, czasem z balkonami, umiejscowione wśród zieleni, najprawdopodobniej w ogrodach. Północno-zachodnia część Knossos miała zabudowę zwartą. W podobny sposób budowane były inne zespoły pałacowe i miasta Krety.

Grobowce

Jednym z rodzajów miejsc pochówku minojskich zmarłych były konstrukcje w kształcie tolosu. Średnica największych dochodziła do 13 m., co tłumaczy się tym, że chowano w nich członków całej rodziny. Prócz głównego pomieszczenia znajdowały się mniejsze, bazujące na planie czworokąta. Przed grobami znajdowały się ołtarze, służące do odprawiania ofiar ku czci zmarłych. Kwestią sporną jest zadaszenie – do dziś elementy takowe nie zachował się, zatem nie wiadomo nawet czy konstrukcja tego typu grobów jakiekolwiek zadaszenie posiadała. Przykładem grobu tolosowego jest grób znaleziony na równinie Mesara na Krecie.

Prócz wymienionych wcześniej grobów stosowano groby izbowe, przypominające kształtem prostokątne izby typowych mieszkań. Niektóre z nich miały nawet brukowane otoczenie. Największe miały wymiary 40×30 m i otaczano je kolumnadą, zaś wnętrza dzieliły się na mniejsze pomieszczenia.

Rzeźba

W tym okresie rzeźba zaczyna ulegać znacznym zmianom. Nie odnaleziono na Krecie monumentalnych rzeźb z kamienia, ale niektóre z wykopalisk sugerują, że wykonywane były posągi z brązu o wysokości człowieka; np. w Fajos została odnaleziona forma do wykonania odlewu ręki dla takiego posągu. Nie ma jednak żadnych świadectw mówiących o wyglądzie takich rzeźb.

Małe figurki wykonywane już w czasach wcześniejszych ulegają znacznym przeobrażeniom. Następuje znaczne przewężenie talii przy jednocześnie silnie zaakcentowanej dolnej części postaci. Postać nadal jest przedstawiana schematycznie ale coraz bardziej staje się widoczne dążenie do naturalizmu. Objawia się to np. w delikatnym zarysowywaniu mięśni na plecach lub łydkach. Podobnie traktowane jest wyobrażenie postaci ludzkiej na pieczęciach lub naczyniach ceramicznych. W odróżnieniu od figurek pozostających zazwyczaj w postawie statycznej, postacie przedstawiane na pieczęciach lub ceramice na ogół znajdują się w ruchu (np. w tańcu, podczas pracy). Dopiero figurki datowane na XVII wiek p.n.e. przedstawione są w pozach "zatrzymanego ruchu". Cechują się także dalszym złagodzeniem i zaokrągleniem zarysu postaci, powiększeniem głowy i nadaniem jej delikatnego zarysu twarzy. Tendencje te nadal się pogłębiają, Figurki datowane na XVI–XV wiek p.n.e. przedstawiają ruch z coraz większą swobodą. Ekspresja zaznaczona jest przede wszystkim wygięciem ciała, ułożeniem rąk. Artyści potrafią dokładnie oddać anatomię człowieka, szczególnie w przedstawieniu układu mięśni. Tak przedstawiani są najczęściej mężczyźni. Figurki kobiet, typowe dla sztuki minojskiej, przedstawiają postacie ubrane w tzw. stroje dworskie. Ubiór składał się z szerokiej spódnicy i obcisłego kaftanika odsłaniającego piersi. Są to postacie kapłanek lub wyobrażenia boginek. Figurki, najczęściej o charakterze wotywnym były wykonywane z gliny, fajansu (np. boginie z wężami), kości słoniowej oraz brązu. Wyrób figurek wotywnych, jako element tzw. sztuki prymitywnej, przetrwał najdłużej na Krecie, po upadku pałaców i związanej z nimi sztuki dworskiej.

Z kamienia wykonywano także naczynia. Były wśród nich wazy zdobione reliefami oraz tzw. rytony, czyli naczynia libacyjne w kształcie głowy byka. Przykładem jest odnaleziony w pałacu Knossos ryton wyrzeźbiony w serpentynie. Jego powierzchnię zdobią liczne linie i płaski relief ukazujący wizerunek byka. Do naczynia przytwierdzone były rogi wykonane najprawdopodobniej z pozłoconego drewna.

Ceramika

Ciekawym przykładem rozwoju ceramiki początku okresu średniominojskiego jest tzw. ceramika kamaresowa (nazwa pochodzi od groty Kamares niedaleko Fajstos, w której znaleziono pierwsze naczynia tego typu). Produkowane w tym okresie (XIX–XVII wiek p.n.e.) cienkościenne wazy, dzbany i inne naczynia dekorowane są bogatymi ornamentami o żywej kolorystyce. Dekoracje malowane są na ciemnym tle (czarnej polewie lub ciemnej glinie) w kolorze białym, żółtym, czerwonym, brązowym. Artyści chętnie zestawiali kontrastowe kolory dekoracji, a ornamenty budowali z prostych elementów geometrycznych i stylizowanych motywów roślinnych, do wyjątków należą przedstawienia figuralne. Dekoracja była tak komponowana, aby podkreślić kształt naczynia. Inna, nieco mniej liczna grupa naczyń z tego okresu, to ceramika zwana w archeologii egg shell (skorupka jaj). Są to naczynia o bardzo cienkich ściankach w kształcie maleńkich czarek.

Dalszy rozwój ceramiki minojskiej następuje po 1700 p.n.e. Wyrażał się przede wszystkim w zmianie motywów dekoracyjnych. Jako pierwszy pojawił się styl zwany morskim. Jego nazwa pochodzi od często występujących w nim motywów zwierząt (np. ośmiornic) i roślin morskich. Cechuje go naturalizm w przedstawieniu elementów dekoracji. Styl zwany pałacowym pojawił się w drugiej połowie XV wieku p.n.e.. Występujące wcześniej motywy w formie naturalnej ulegają przekształceniu stylistycznemu. Uproszczenia motywów zmierzają do ich geometryzacji, nabierają cech symbolu.

Malarstwo

Minojskie malarstwo wiąże się z dekoracją ścian i podłóg w pałacach budowanych na Krecie. Większość malowideł odkrytych w Knossos to niewielkie fragmenty zachowane w nie najlepszym stanie i poddane rekonstrukcji, która budziła i budzi sporo kontrowersji wśród naukowców.

Znacznie lepiej zachowane są freski odkryte w Akrotiri na wyspie Thira (Santoryn). (Akrotiri położone jest około 113 km od Krety, zostało zniszczone podczas wybuchu wulkanu ok. 1500 p.n.e.). Odkryte freski zajmują duże płaszczyzny ścian, mimo wielu podobieństw do sztuki kreteńskiej wykazują pewne cechy szczególne, wyróżniające je. W porównaniu do fragmentów odnalezionych na Krecie malarstwo zdobiące domy w Akrotiri jest bardziej swobodne a układ poszczególnych elementów jest bardziej zróżnicowany w szczegółach.

Malarstwo minojskie znajdowało się pod silnym wpływem malarstwa egipskiego zarówno pod względem tematyki jak i techniki wykonania. Jednak jest to sztuka oryginalna. Artyści minojscy często odtwarzali i przetwarzali otaczającą ich naturę. Okres od ok. 1700 do 1600 p.n.e. to przede wszystkim nurt tzw. malarstwa naturalistycznego. Cechuje go dążenie do w miarę wiernego naśladowania i odtwarzania natury, chociaż nie jest to naturalizm w dzisiejszym rozumieniu, np. stosowanie barw ma charakter często umowny (małpki w kolorze niebieskim). Stopniowo następuje odejście od tych tendencji w kierunku stylizacji, która z czasem prowadzi do usztywnienia formy i schematyzmu charakterystycznego dla malarstwa okresu zwanego pałacowym (ok. 1500–1400 p.n.e.)

Tematycznie malarstwo minojskie to przedstawienia otaczającej artystę natury oraz sceny z życia dworu, uroczystości świeckie i religijne. Częstym tematem jest też ukazanie postaci ludzkiej lub zwierzęcej na tle pejzażu. Jednym z najstarszych fragmentów fresku zachowanego w Knossos jest tzw. Zbierający krokusy. Jest to postać niebieskiej małpki poruszającej się wśród skał porośniętych kwiatami (Evans, fresk ten zinterpretował jako chłopca zbierającego krokusy). W Muzeum w Iraklionie znajdują się zrekonstruowane także inne przedstawienia przyrody np. freski przedstawiające kuropatwy lub delfiny. Do grupy fresków o tematach związanych z życiem dworu należą przede wszystkim przedstawienia procesji z darami lub dam dworskich. Do rzadkości należą przedstawienia scen związanych z wojnami. Najbardziej znanym freskiem znalezionym w Knossos jest portret kobiety zwany "Paryżanką". Datowany jest na ok. 1400 p.n.e. Ukazany na nim wizerunek podkreślony jest grubą, konturową linią, która pojawiła się w malarstwie minojskim w okresie późniejszym.

Freski malowane na ścianach pałaców i domostw Krety wykonywane były techniką charakterystyczną dla tej wyspy. Podkład w stiuku modelowany był w płaski relief, a na nim wykonywano malowidło.

Gliptyka

Innym rodzajem twórczości rozwijającej się na Krecie był wyrób pieczęci. Początkowo stosowane proste wzory geometryczne i spiralne zostają wzbogacone o elementy występujące w malarstwie i w dekoracji ceramiki. Początkowo stosowano kompozycje symetryczne, z czasem sceny stają się coraz swobodniejsze (prowadząc do dominacji linii falistych). Pragnięto w ten sposób ukazać trójwymiarowość postaci poprzez przedstawienie jej w ruchu. Oprócz motywów roślinnych i zwierzęcych, przedmiotów wytwarzanych przez człowieka, ukazywane są sceny kultowe i dworskie. Rozwój techniki, dzięki stosowaniu krystalicznego węgla jako podsypki, pozwolił na wykonywanie pieczęci rytych w twardych kamieniach oraz w kształcie złotych sygnetów. Używane były do znakowania wyrobów oraz własności prywatnych posiadacza pieczęci.

Złotnictwo

Początkowo złotnictwo zawierało elementy czerpane z Mezopotamii, Bliskiego Wschodu i Azji Mniejszej. Złotnicy minojscy znali i stosowali różne techniki jubilerskie. Do zdobienia stosowali technikę granulacji, filigranu oraz emaliowanie. Wyroby złotnicze były znane także na lądzie greckim i w Egipcie. O jakości wyrobów świadczą takie znaleziska jak wywieszka przedstawiająca dwie pszczoły (odnaleziona w Malii) oraz kubki ozdobione scenami ujarzmiania byka, znalezione w Wafio w Lakonii. Szczyt rozwoju przeżywało w okresie rozkwitu pałaców.

Okres mykeński  (1600 – 1100 p.n.e.)

Czas trwania sztuki mykeńskiej został zakończony wraz z najazdem plemion doryckich i podbojem przez nich ziem zajmowanych przez Achajów. Rozkwit sztuki mykeńskiej wiązany jest z ekspansją plemion achajskich na sąsiednie wyspy, zwłaszcza z podbojem Krety i szerszym poznaniem osiągnięć tamtejszych artystów. Najważniejszym elementem rozwoju było pobudowanie obronnych twierdz zwanych obecnie cytadelami. Były one ośrodkami władzy i centralnymi ośrodkami rozwoju sztuki.

Architektura

Do największych odkrytych zamków związanych z sztuką mykeńską należą twierdze w Mykenach, Pylos i Tirynsie. Były to położone najczęściej na pagórkach, otoczone potężnymi murami obronnymi warownie budowane na planie zbliżonym do prostokąta. Czas ich powstania i rozbudowy określany jest na XVI – XI wiek p.n.e.. Mury obronne, ze względu na swoją konstrukcję, zyskały sobie miano murów cyklopowych. Wąskie wejścia uniemożliwiały wtargnięcie większej ilości osób na tereny wewnętrzne, a tajemne przejścia stanowiły dodatkowe zabezpieczenie w przypadku oblężenia. Do wnętrza prowadziła monumentalna brama (np. Lwia Brama w Mykenach). W porównaniu do pałaców kreteńskich zmniejszeniu uległ centralny dziedziniec. Najważniejszym elementem stał się megaron usytuowany na głównej osi założenia cytadeli. Strop megaronu wsparty był na czterech kolumnach, pośrodku umieszczano palenisko. Posadzki pomieszczeń reprezentacyjnych oraz megaronu zostały wyłożone kamiennymi płytami.

Ściany cytadeli w Mykenach i Tirynsu ozdobione były freskami wykonanymi w tej samej technice, co malowidła odkryte w Knossos, podobna jest paleta barw i stroje kobiet, jednak tematyka jest inna. Sceny przedstawiają polowania, wymarsz oddziałów wojsk.

Na terenie cytadeli znajdowały się także wydzielone pomieszczenia dla królowej, łazienki, kapliczki, archiwa z tabliczkami, magazyny, pomieszczenia gospodarcze.

Do architektury sepulkralnej należą:

• groby szybowe, zdobione stelami, odnalezione w Mykenach w obrębie tzw. kręgu grobowego A i B, datowane na XVI – XV wiek p.n.e.),
• groby tolosowe przekryte kopułami ze sklepieniem pozornym, częściowo wbudowane w zbocza gór, poprzedzone długim korytarzem (tzw. dromosem) zakończonym ozdobnym portalem, np. grób Agamemnona zwany też skarbcem Atreusza, czy też grób Klitajmestry).

Rzeźba

Rzeźbiarstwo mykeńskie nie należy do największych osiągnięć sztuki tego okresu. Najczęściej spotykane są małe figurki (od kilkunastu do około 70 cm) przedstawiające postacie kobiet i zwierząt (wyobrażenia mężczyzn należą do rzadkości). Przypominają one znaleziska kreteńskie. Różni je od pierwowzorów układ rąk – opuszczonych ku dołowi (figurki kreteńskie ręce wznosiły ku górze). Największy rozwój rzeźby nastąpił w XIII stuleciu p.n.e.. Wiązał się on ze znaczną stylizacją i uproszczeniem kształtu (figurki wcześniejsze przedstawiają ciało w sposób naturalny, późniejsze są bardziej schematyczne). Ogromną część figurek stanowią wyroby o charakterze ludowym, produkowane zapewne przez garncarzy.

Nowe światło na osiągnięcia sztuki mykeńskiej rzuciły wykopaliska w Keos, później także w Mykenach. Odnaleziono rzeźby kobiet o wysokości od 1,0 m do wielkości naturalnej. Posągi nosiły stroje kreteńskie. Układ rąk tych postaci jest typowy dla przedstawień mykeńskich.

Malarstwo

Największy rozwój malarstwa nastąpił w okresie od ok. 1400 p.n.e. do 1200 p.n.e. Jak inne rodzaje sztuki, tak i malarstwo rozwijało się przede wszystkim poprzez wzorowanie na osiągnięciach artystów minojskich. Największe różnice zauważalne są w doborze tematyki. Nadal występują sceny obrazujące życie dworu, ceremonie kultowe, ale największy udział w freskach mają sceny myśliwskie i wojenne. Freski zdobią ściany i niekiedy posadzki pomieszczeń władców w cytadelach mykeńskich. Podobnie jak inne dziedziny sztuki, malarstwo uległo stylizacji związanej z usztywnieniem postaci, podkreśleniem jej stateczności. Do najbardziej znanych przykładów odnalezionych malowideł należą:

• procesja tebańska – malowidło odkryte w Mykenach, przedstawia pochód kobiet ubranych w dworskie stroje typowe dla Krety (gorsety odsłaniające piersi) i szerokie, długie spódnice. Postacie różnią się kolorem górnej części stroju, uczesaniem oraz rodzajem niesionych darów.
• kobieta z pyksidą (puzderkiem), zwana też damą ze szkatułą – malowidło odnalezione w Tirynsie, ukazuję z profilu kobietę ubraną w dworski strój. Postać jest jeszcze bardziej usztywniona w porównaniu do przedstawień odnalezionych w Mykenach. W sposób wyraźny podkreślona jest stateczność płaszczyzny po której kroczy.
• procesja z Pylos – fresk odnaleziony w Pylos, w odróżnieniu od malowidła znalezionego w Mykenach w procesji biorą udział także mężczyźni.
• lirnik z Pylos przedstawia z profilu postać mężczyzny grającego na lirze.

Ceramika

Wprowadzenie do użytku szybko obracającego się koła garncarskiego pozwoliło Mykeńczykom na znacznie większą produkcję naczyń ceramicznych. Naczynia produkowane na początku XVI wieku p.n.e. często naśladują wzory ceramiki minojskiej (naśladownictwo motywów morskich, motywy roślinne), wprowadzając na znacznie większą skalę przedstawienia postaci ludzkich i zwierzęcych. Zwiększenie produkcji wiąże się ze znaczną stylizacją wzorów i ich uproszczeniem prowadzącym do geometryzacji oraz przedstawiania wyobrażeń zwierząt i ludzi w schematycznej formie (tzw. styl spichrzowy, nazwa pochodzi od miejsca znalezienia, w spichrzu w Mykenach, znacznej ilości ceramiki ozdobionej układem prostych kresek). Ograniczenia dotyczyły także palety barw. Na żółtym tle występują zazwyczaj dwa kolory: czerwony i brązowy.

Do najciekawszych zabytków mykeńskiej ceramiki należy tzw. Waza Wojowników. Naczynie to zostało odnalezione w Mykenach przez Heinricha Schliemanna. Czas jego powstania określany jest na XII wiek p.n.e. Jego ozdobą jest namalowany szereg wojowników uzbrojonych we włócznie i tarcze, z głowami okrytymi hełmami z rogami. Naczynie to jest dobrym przykładem wprowadzania nowych motywów (postacie ludzkie) do malowideł zdobiących ceramikę mykeńską, a także wprowadzania całych kompozycji obrazowych zamiast pojedynczych motywów. Jest to także przykład późnego stylu mykeńskiego malarstwa wazowego.

Innym rodzajem ceramiki mykeńskiej są wykonywane z gliny i zdobione malowidłami sarkofagi. Liczne sarkofagi w kształcie wanien i skrzyń zostały odnalezione na Krecie. Datowane są zazwyczaj na XIV – XIII wiek p.n.e.. Boki sarkofagów zdobione są malowidłami, najczęściej spotykanym motywem jest pochód płaczek.

Gliptyka

Związana jest przede wszystkim z odnalezionymi pierścieniami służącymi jako pieczęcie. Wykonywano je zazwyczaj ze złota. Podobnie jak w malarstwie, dominują na nich sceny związane z polowaniami i wojną, choć pojawiają się także sceny kultowe oraz wyobrażenia demonów, zwierząt i roślin. W późniejszych pieczęciach (datowanych po 1500 p.n.e.) coraz wyraźniej dochodzi do uproszczeń postaci, schematyzmu w przedstawianiu krajobrazu i sylwetek ludzkich oraz zwierzęcych aż do oddawania ich w końcowej fazie za pomocą kilku kresek i punktów.

Złotnictwo

Należy do ciekawszych osiągnięć sztuki mykeńskiej. Oprócz licznych przykładów naśladownictwa wyrobów jubilerskich (biżuterii, naczyń) odnaleziono zdobioną złotem i kamieniami szlachetnymi broń oraz maski pośmiertne. Złotnicy stosowali znane wcześniej techniki granulacyjną oraz filigranową. Około 1400 p.n.e. upowszechniła się technika emaliowania wyrobów złotniczych oraz inkrustowania ich kamieniami półszlachetnymi oraz szkłem. Do zdobienia broni mykeńczycy wprowadzili nową technikę zwaną niello. Polega ona na wypełnianiu specjalną pastą wcześniej wyrytych dekoracji. Pasta sporządzana jest z siarczków srebra, miedzi i ołowiu. Wypolerowana powierzchnia tworzy wzory w kolorze od ciemnego granatu do czarnego.

Wśród biżuterii spotykane były znaleziska w postaci szpil z ozdobnymi główkami, sygnetów oraz metalowych blaszek ozdobionych ornamentami. Blaszki te najprawdopodobniej były naszywane na odzież.

W warsztatach złotniczych produkowano także bogato zdobione naczynia: rytony, kubki, puchary. Najbardziej znanym znaleziskiem jest tzw. puchar Nestora.

Do oryginalnych osiągnięć sztuki złotniczej należą maski pośmiertne. Wykonywano je ze złotej blachy metodą młotkowania i układano na twarzach zmarłych. Maski są najprawdopodobniej wiernym odwzorowaniem rysów zmarłego. Najbardziej znaną maską jest odnaleziona przez Heinricha Schliemanna w grobie szybowym w Mykenach tzw. maska Agamemnona. Czas jej powstania określany jest na około 1500 p.n.e. Maska znajduje się w zbiorach Narodowego Muzeum Archeologicznego w Atenach.

Z ostatniej fazy sztuki mykeńskiej (1350-1200 p.n.e.) pochodzą liczne ozdoby z kości słoniowej, służące głównie do wykładania skrzynek i mebli, łączące formy charakterystyczne dla sztuki egejskiej i sztuki Bliskiego Wschodu.

Okres ciemny (1150 – 900 p.n.e.)

Sztuka grecka wieków ciemnych obejmuje okres od upadku kultury mykeńskiej (ok. 1200 p.n.e.) do rozkwitu cywilizacji greckiej w VIII wieku p.n.e. Tradycyjna nazwa "wieki ciemne" powstała ze względu na małą ilość źródeł archeologicznych z tego okresu i w efekcie trudności w odtworzeniu jego dziejów.

Badacze najczęściej termin "wieków ciemnych" w sztuce odnoszą do dwóch okresów:

• okresu submykeńskiego (ok. 1150-1050 p.n.e.)
• okresu protogeometrycznego (ok. 1050-900 p.n.e.)

Czasem sztuka wieków ciemnych jest włączana do sztuki okresu archaicznego i traktowana jako jeden z jej podokresów. W wiekach ciemnych dochodzi do obniżenia poziomu życia i odejścia od wcześniejszych osiągnięć (np. znajomości pisma). Upadały warsztaty złotnicze i snycerskie. Znaleziska są bardzo skromne; jest to głównie ceramika.

Architektura

Brak jest architektury monumentalnej, jaka powstawała w okresie egejskim (np. cytadela w Mykenach). Znane są jedynie pozostałości po dość skromnych budowlach. Przykładem typowej wioski z tego okresu jest Karfi (Karphi) na Krecie, założona w XII wieku p.n.e. Osada ma zwartą zabudowę, brukowane ulice oraz pozostałości po budynku, interpretowanym jako megaron pałacowy. Odkryto także okręg kultowy w formie dziedzińca otoczonego murem. Około IX wieku p.n.e. powstała Smyrna (dzisiejszy Izmir), w której zachowały się ślady po owalnej budowli mieszkalnej o wymiarach 3x5 m - jednym z pierwszych domów, których stan pozwolił na rekonstrukcję. Pozostałości większej budowli znaleziono w Lefkandi na Eubei (I połowa X wieku p.n.e.). Ma ona wymiary 10x47 m i wzniesiona była na planie prostokąta zakończonego apsydą, posiadała anty, wewnętrzną kolumnadę oraz zewnętrzne podpory. W środku budowli odkryto trzy bogato wyposażone groby, a w obok budynku całe cmentarzysko. Być może budowla pierwotnie była pałacem, a później została przekształcona w heroon.

Rzeźba

Rozwijała się drobna rzeźba terakotowa i brązowa. Z terakoty wykonywano głównie figurki kobiece oraz postacie ubrane, a z brązu posążki nagich mężczyzn. W Karfi odkryto figurki z XI wieku p.n.e. tzw. boginie błogosławiące, podobne do egejskich bogiń. Do zabytków tego okresu należy także zaliczyć terakotowego jelenia z Keramejkos oraz centaura z Lefkandi.

Ceramika

Ceramika jest tą dziedziną twórczości wieków ciemnych, z której zachowało się najwięcej zabytków, co umożliwia śledzenie rozwoju i zmian stylistycznych wyrobów. W okresie submykeńskim widoczne są jeszcze wpływy mykeńskie. Typowe naczynia tego czasu to naczynia strzemionowe, amfory, lekyty i czary. Jakość naczyń była niższa niż w późniejszym okresie, a dekoracja mniej precyzyjna.

Styl protogeometryczny pojawił się w IX wieku p.n.e. w Attyce. Jego nazwa wskazuje na silne związki z kolejnym stylem - geometrycznym. Naczynia były w tym czasie lepiej wykonywane, miały bardziej zharmonizowane proporcje, a dekoracja była dostosowana do kształtu naczynia. Pojawiają się motywy koncentrycznego koła lub półkola - przypuszcza się, że do ich wykonania używano wielowłosowych pędzli. Z czasem coraz większa powierzchnia naczynia była pokrywana malowidłem. Zarówno dla okresu protogeometrycznego, jak i geometrycznego właśnie, charakterystyczne są zdobienia za pomocą figur geometrycznych i znaków takich, jak koła, linie, spirale.

W okresie geometrycznym pojawiają się meandry, krzyże itp. Zdobiono już całą powierzchnię naczynia (horror vacui), następowała miniaturyzacja motywów. Pojawiła się ornamentyka metopowa (okienkowa), która polegała na pozostawianiu „okienek” otoczonych ramką, w których umieszczało się pojedynczy motyw ornamentu. Tak jak w okresie wcześniejszym dekorowano naczynia malując duże płaszczyzny jednolitą barwą. Kształty naczyń wysmukliły się, ścianki stały się cieńsze. Pojawiła się schematyczna ornamentyka figuralna tworząca pasy obiegające naczynie dookoła. Zanikły naczynia strzemionowe, a obok wcześniejszych typów naczyń popularne stały się ojnochoe, hydrie i kubki.

Okres archaiczny ( 900 – 480 p.n.e.)

Okres wczesnoarchaiczny

Okres ten jest datowany na od IX – VIII wieku p.n.e. Związany jest z początkami stabilizacji gospodarczej i początkowym stadium powstawania państw-miast.

Architektura

Z tego okresu zachowały się fundamenty świątyń i wykonane z terakoty ich modele. Domy mieszkalne i świątynie powtarzały typ budynku zwany megaronem. Ten dom władcy mykeńskiego został zaadaptowany dla potrzeb domu bóstwa. Po usunięciu paleniska i zamknięciu dymnika, nieprzydatnego w świątyni, konieczne było opracowanie nowego sposobu oświetlenia pomieszczenia. Podniesiono płaski strop z desek przykrywający megaron, opierając go na wąskich słupkach. Światło wchodziło do pomieszczenia przez szpary pomiędzy nimi. Przestrzeń powstałą pod stropem wypełniono deskami lub płytami z terakoty w kształcie kwadratu. Wzór otrzymany z układu słupków został powtórzony na czołach belek stropowych stosowanych przy konstrukcji stropu w świątyniach o większych rozmiarach. Tak powstał fryz zwany tryglifonem. Był to początek, z którego w późniejszym czasie wykształciły się tryglify i metopy znane z porządku doryckiego. Świątynie okresu wczesnoarchaicznego wznoszono z cegły suszonej i drewna. Nie miały one zewnętrznej kolumnady.

Rzeźba

Rzeźba to przede wszystkim małe figurki wotywne wykonane z gliny lub brązu. Charakterystyczną cechą tych znalezisk jest ich ukształtowanie w tzw. tendencji odśrodkowej (ręce i nogi są wyraźnie oddzielone od tułowia). Powierzchnie figurek zdobione były wzorami geometrycznymi. W VIII wieku p.n.e. pojawiły się figurki wotywne wykonane z brązu i ołowiu. Najczęściej są to posążki kobiet, mężczyzn i zwierząt. Posążki nadal są mocno zgeometryzowane, a szaty bardzo uproszczone.

Ceramika

Znaleziska archeologiczne ceramiki z tego okresu charakteryzują się geometryczną formą zdobień. Ornamenty rozmieszczone są w pasach, wzory wypełniają prawie całą powierzchnię ścian naczynia, podkreślając jego kształt. W tym czasie pojawiły się postacie ludzkie i zwierzęce w mocno uproszczonej, geometrycznej formie. Do najcenniejszych zabytków tego okresu należą tzw. wazy dipylońskie. Zostały odnalezione w pobliżu bramy Dipylon w Atenach. Są to wysokie, czasem nawet do ok. 2,0 m wysokości, naczynia, ustawiane jako nagrobki na ateńskim cmentarzu. Datowane są na lata 850 – 700 p.n.e. Dekoracja wykonana na nich często nawiązuje do obrzędów pogrzebowych.

Okres środkowego archaizmu

Dominuje w nim styl zwany orientalizującym, ukształtowany w VII wieku p.n.e. pod wpływem twórczości artystów Bliskiego Wschodu i Egiptu. Styl ten dotyczył głównie ceramiki, ale wpływy wschodnie można dostrzec także w innych dziedzinach. Jest to czas postępującej w dużym tempie kolonizacji obszaru basenu Morza Śródziemnego.

Architektura

W architekturze sakralnej wprowadzono zewnętrzną kolumnadę (perystaza), w związku z tym fryz ze ścian zewnętrznych celli przeniesiono na belkowanie znajdujące się powyżej niej. Pod koniec VII wieku p.n.e., wraz z upowszechnieniem kamienia jako budulca, świątynie przybierały coraz bardziej monumentalne rozmiary. Przez powtórzenie formy stosowanej wcześniej ukształtował się w rejonie Półwyspu Peloponeskiego styl zwany porządkiem doryckim. W tym też okresie, w rejonie Attyki i Jonii, pod wpływem budownictwa ludów Wschodu, wykształcił się porządek joński. Świątynie greckie wznoszone z kamienia stawiano na kamiennej, trójstopniowej podbudowie, kryto je dwuspadowym dachem, fasadę zamykano ozdobnym tympanonem.

Rzeźba

W rzeźbie, pod wpływem starożytnego Wschodu, postać ludzka kształtowana była w formie zwartej bryły. Najczęściej spotykane są rzeźby kurosa (nagiego młodzieńca) i kory (przyodzianej w luźne szaty dziewczyny). Postacie ukazywane są w postawie stojącej, siedzącej, czasem kroczącej (z jedną nogą lekko wysuniętą), zazwyczaj z uśmiechem na twarzy (archaiczny uśmiech). Według niektórych archeologów ówcześni artyści nie potrafili wyrzeźbić poważnego wyrazu twarzy. Inni badacze z faktu, iż były to posągi tworzone dla celów kultowych, wnioskują, że uśmiech miał wyrażać głębokie przeżycie religijne. Z końcem VII wieku p.n.e., wraz z rozwojem budownictwa sakralnego, pojawiała się rzeźba monumentalna. Do przykładów tego rodzaju twórczości należą posągi siedzących lwic przy drodze do świątyni Apollina na wyspie Delos oraz sfinks wieńczący kolumnę w Delfach. Oprócz figur ludzi i zwierząt pojawiały się także postacie herosów i bóstw wyróżniające się swoimi atrybutami. Rzeźby związane z Peloponezem i Jonią różnią się podejściem artysty do modelowania ciała. Rzeźby jońskie cechuje bardziej miękka, wytworna linia; na Peloponezie postacie mają wyraźniej podkreśloną muskulaturę ciała.

Ceramika

W dekoracji wyrobów ceramicznych pojawiły się wielobarwne wyobrażenia fantastycznych zwierząt (sfinksów, gryfów, syren) oraz gatunków nie spotykanych w Grecji – panter, tygrysów. Wśród wzorów roślinnych spotykane są pąki lotosu, palmety, rozety. Do użytku weszła też nowa metoda zdobienia – rycie wzorów, w miejsce wcześniejszej dekoracji malarskiej. Najpiękniejsze wyroby pochodzą z Koryntu oraz warsztatów na wyspach Rodos, Naksos.

Okres późnego archaizmu

Architektura

Datowany jest na VI wiek p.n.e. – 480 p.n.e., czyli do bitwy pod Salaminą. To czas rozwoju zapoczątkowanych wcześniej tendencji, próby pogodzenia w architekturze trzech zasad tryglifów obowiązujących w porządku doryckim z budowlami wznoszonymi z kamienia, wprowadzenie wybrzuszenia na linii stylobatu i belkowania, dalszy rozwój typów świątyń greckich przez ich rozbudowę związaną ze zwiększeniem liczby kolumn i rozbudową wnętrza. Podobnie w rozwiązaniach kompozycji płaskorzeźby zdobiącej budowle nasilały się dążenia do osiągnięcia większej harmonii. Dla metop w porządku doryckim zostały wprowadzone trzy zasady kompozycji: centralna (scena umieszczana w środku pola), wertykalna (postać lub postacie wzdłuż osi pionowej metopy), po przekątnej (postacie rozmieszczone na linii przekątnej pola metopy, najczęściej były to dwie walczące ze sobą osoby). Podobnie dla scen przedstawianych na tympanonie opracowana została zasada, w której myśl akcja jest komponowana symetrycznie w stosunku do postaci centralnej umieszczanej w środku trójkąta. Pozostałe osoby mają pozycję pochyloną, klęcząca i leżącą. W porządku jońskim po raz pierwszy zastosowano zamiast tradycyjnych kolumn – kariatydy. W ośrodkach kultowych oprócz świątyń budowano skarbce, np. skarbiec Knidyjczyków, skarbiec Syfniczyków, skarbiec Ateńczyków w Delfach. Do siedmiu cudów świata starożytni zaliczyli jońską świątynię Artemidy zbudowaną w Efezie ok. 580 – 560 p.n.e.

W zabudowie miast wykształciła się agora, wokół której budowano najważniejsze budowle administracyjne i sakralne miasta. Od V wieku p.n.e. agora została wzbogacona budowaną przynajmniej wzdłuż jednego z boków stoą. Rozwój budownictwa mieszkalnego przejawiał się w budowaniu domów wieloizbowych na planie prostokąta. Był to także okres wykształcenia się typowych dla architektury greckiej budowli użyteczności publicznej, w tym dom prytanów – czyli prytanejon.

Rzeźba

Rzeźba monumentalna to posągi kurosów i kor wykonywane z kamienia i brązu (techniką pustego odlewu). Kierunek dorycki koncentrował się na oddaniu muskulatury ciała, operował dużymi płaszczyznami. Kierunek joński to dbałość o oddanie szczegółów, np. fryzury, miękka linia modelunku. Połączenie tych dwóch tendencji miało miejsce w tzw. szkole attyckiej. Największym jej osiągnięciem było przełamanie zasady symetrii (rzeźba pasterza niosącego cielę – tzw. Moschoforos) i frontalności (Jeździec z Rampin). Oprócz rzeźby monumentalnej pojawiły się też rzeźbione stelle nagrobne. Pod koniec VI wieku p.n.e. rzeźba przestała być anonimowa. Na bazach posągów coraz częściej pojawiały się sygnatury artystów. Jednym z mistrzów był rzeźbiarz Antenor, twórca pomnika tyranobójców: Harmodiosa i Arystogejtona (rzeźba, wykonana w 510 p.n.e. została wywieziona przez Persów z Aten, następnie odtworzona przez uczniów Antenora). Antenor w sposób nowatorski podszedł do kompozycji swojego pomnika. Postacie przedstawione są w ruchu, zróżnicowane są także głowy postaci, rzeźbiarz podkreślił różnicę wieku pomiędzy nimi.

Malarstwo i ceramika

Malarstwo tego okresu związane jest przede wszystkim z ceramiką. W VI wieku p.n.e. pojawiło się malarstwo czarnofigurowe oraz około 530 – 480 p.n.e. malarstwo czerwonofigurowe. Najczęściej spotykane tematy to sceny z życia bogów i ludzi wkomponowane w pasy pokrywające naczynia lub w zamknięte pole prostokąta albo koła (w przypadku dna naczynia). Najbardziej znane przykłady zdobienia ceramiki w stylu malarstwa czarnofigurowego to np. scena gry w kości pomiędzy Achillesem i Ajaksem. W malarstwie czerwonofigurowym częstsze stają się malowidła ukazujące akcję – np. sceny tańca, zawodów sportowych itp. Postacie ludzkie ukazywane były coraz częściej przy zastosowaniu skrótów perspektywistycznych, dbałość o detale przyczyniała się do coraz większego realizmu ukazywanych scen. Artyści zwracali też uwagę na dobór tematyki dekoracji do kształtu i przeznaczenia naczynia.

Pod koniec VI wieku p.n.e. pojawiły się także najstarsze malowidła na stellach nagrobnych. Polichromia nakładana była również na rzeźby wolno stojące i architektoniczne. Świadczą o tym między innymi znaleziska odkryte w tzw. gruzowisku perskim (na południe od Partenonu). W latach siedemdziesiątych XVIII wieku, podczas prac wykopaliskowych prowadzonych na Akropolu, archeolodzy natrafili na wiele rzeźb uszkodzonych w 480 p.n.e. Na nich oraz na odnalezionych detalach architektonicznych zachowała się polichromia. Niektórzy historycy przypuszczają, że wykonywano w tym okresie obrazy sztalugowe, jednak nie przetrwały one do naszych czasów.

Okres klasyczny (480 – 323 p.n.e.)

Okres klasyczny w sztuce starożytnej Grecji – drugi z etapów, na które zazwyczaj dzieli się czas trwania i rozwoju sztuki na terenach zamieszkanych przez ludy greckie, czyli na obszarach należących głównie do basenu Morza Egejskiego. Jako wydarzenie rozpoczynające ten okres przyjmowana jest data bitwy pod Salaminą (480 p.n.e.) a wydarzenia kończące go wiązane są z datą śmierci Aleksandra Macedońskiego w 323 p.n.e., po której nastąpił stopniowy podział jego imperium. Ten przedział czasu umownie dzielony jest na trzy etapy, które noszą nazwy:

Okres wczesnoklasyczny (480 – 445 p.n.e.)

Po bitwie pod Salaminą 480 p.n.e. duże znaczenie dla rozwoju sztuki miały greckie Ateny. Zwłaszcza za czasów Peryklesa, który zapoczątkował odbudowę i rozbudowę Aten, a przede wszystkim Akropolu. Odbudową kierował Fidiasz, projektantami i wykonawcami budynków byli: Iktinos, Mnesikles i Kallikrates.

Architektura i urbanistyka

Podczas odbudowy zniszczonych miast stosowano prostokątną siatkę ulic. Trzymano się zasady rozdziału dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych. Domy mieszkalne, których najważniejszą częścią był perystyl, budowano na planie prostokąta, wpisując je w wydzieloną działkę. Najważniejszym miejscem, wokół którego koncentrowała się zabudowa była agora. Oprócz reprezentacyjnej agory w centrum miasta, wznoszono również (przeważnie na obrzeżach zwartej zabudowy) agorę handlową.

W okresie wczesnego klasycyzmu (do 445 p.n.e.), w sztuce greckiej, udoskonalono dwa podstawowe porządki: dorycki i joński. Do najlepiej zachowanych zabytków z V wieku p.n.e. należy dorycka świątynia Ateny w Syrakuzach (zbudowana w 480 p.n.e.), świątynia Zeusa w Akragas (Agrygent) na Sycylii, zbudowana w latach 460–450 p.n.e., skarbiec Ateńczyków w Delfach zbudowany w formie templum in antis (ufundowany dla uczczenia zwycięstwa nad Persami).

Do ważnych zabytków tego okresu należy także świątynia Zeusa w Olimpii. Została zbudowana w latach 468–456 p.n.e. Jest to najstarszy znany przykład przełamania dotychczasowej zasady symetrii i frontalizmu w dekoracji tympanonów. Na przyczółku wschodnim, w scenie przygotowania do wyścigów rydwanów, postać Zeusa ustawiona była frontalnie, w centrum kompozycji. Pozostałe postacie rozmieszczono symetrycznie. Dekoracja przyczółka zachodniego już nie przestrzegała tych zasad. W przedstawionej na tympanonie scenie walki Lapitów z centaurami, centralna postać Apolla została pokazana frontalnie, ale głowa postaci była obrócona. Bóg spoglądał i wskazywał ręką na prawą część kompozycji. Pozostałe postacie rozmieszczone były symetrycznie. Jednak ich pozy i gesty wynikały z ukazanej akcji. Indywidualizm w ukazaniu twarzy, gestów, mimiki, strojów, realizm w przedstawieniu muskulatury ciała, podkreślenie ruchu układem szat odbiegały od dekoracji okresu archaicznego. Nowością było także powiązanie tematyczne dekoracji z historią regionu. Zasada przeciwstawienia spokojnej akcji na przyczółku wschodnim do dynamicznej sceny rozgrywanej na przyczółku zachodnim została przyjęta przy budowie innych świątyń greckich.

Rzeźba

W rzeźbie, w latach poprzedzających dobę Peryklesa utrwaliły się zapoczątkowane wcześniej kierunki rozwoju sztuki, dążące do przedstawień postaci w sposób dynamiczny, ekspresyjny, w chwili poprzedzającej zdarzenie lub bezpośrednio po nim – frontalne, statyczne wyobrażenia postaci wypierane były przez rzeźby zbudowane zgodnie z zasadą kontrapostu. Posągi wykonywano z dużą precyzją, miękką linią w opracowaniu detali, starannym oddaniem układu ciała, muskulatury, wyrazu twarzy czy układu szat. Pojawiło się też zapotrzebowanie na portret. Powstawały syntetyczne wizerunki myślicieli, filozofów, polityków. Były to idealizujące przedstawienia oddające mądrość przywódców, przenikliwość filozofów. Powszechnie stosowano marmur (wcześniej częściej używano miękkiego porosu), doskonalono techniki odlewnicze.

Różnorodność zapewniła także udoskonalona przez Fidiasza technika chryzelefantynowa, która polegała na okładaniu drewnianych posągów płytkami ze złota – ubiór i kości słoniowej – ciało ukazywanych postaci bogów. Do wybitnych przedstawicieli tego okresu należy Myron z Eleuterai (twórca Dyskobola oraz grupy Atena i Marsjasz). Uważany jest on za jednego z prekursorów realizmu w sztuce greckiej. W jego dziełach wyraźnie jest widoczna znakomita znajomość anatomii. Rzeźbiarz, przełamując statyczność archaicznych posągów, podkreślał muskulaturę ciała właściwą dla uchwyconego ruchu, zachowywał proporcje.

Malarstwo

W malarstwie monumentalnym Polignot z Tazos wzbogacił dotychczas używaną paletę barw (kolory: biały, czarny i czerwony) o kolor żółty oraz zastosował wieloplanowość w komponowaniu scen, próbując oddać w ten sposób perspektywę. Na jego obrazach postacie pierwszoplanowe umieszczone były w dolnym rzędzie, kolejne plany rozbudowywał w górnej części obrazu. Był twórcą takich kompozycji jak: Iliuperis, czyli Zburzenie Troi, Nejyja – Zejście Odyseusza do Hadesu. Twórczość Polignota znana jest z opisów literackich i powstałych pod wpływem jego malarstwa dekoracji waz. W ceramice kontynuowano malarstwo czerwonofigurowe w tzw. stylu swobodnym, czerpiąc tematykę i technikę rozwiązań przestrzeni z malarstwa monumentalnego. Nadal stosowano także świadomą archaizację w tzw. stylu surowym.

Okres klasyczny (445 – 404 p.n.e.)

Architektura

Podczas odbudowy Akropolu, oprócz stosowanego wcześniej porządku doryckiego, zastosowano elementy porządku jońskiego. Po raz pierwszy na Akropolu, przy budowie Partenonu (447 – 432 p.n.e.) zastosowano cztery jońskie kolumny w pomieszczeniu zwanym opistodomos. Innym elementem jońskim był fryz ciągły, tzw. procesja panatejska, dekorująca ściany wewnątrz celli. Krzywizny pionowe i poziome korygowały zniekształcenia powstające przy oglądaniu budowli. Są to, stosowane już w okresie archaicznym, wybrzuszenie stylobatu i belkowania, nachylenie ku środkowi kolumn i zastosowanie entazis (lekkiego wybrzuszenia kolumn w dwóch piątych wysokości).

Podobne rozwiązania zastosowano w zbudowanej w latach (445 – 425 p.n.e.) świątyni poświęconej Atenie i Hefajstosowi, zwanej Tezejonem (od dekoracji metop ukazującej czyny Tezeusza). Przy budowie jońskiego Erechtejonu (421-406 p.n.e.) zastosowano w południowym portyku kariatydy zamiast kolumn. Rozwiązanie tej świątyni, złożonej z trzech połączonych ze sobą obiektów, rozplanowanych na terenie o zróżnicowanej wysokości, uważane jest za wzór doskonałości zastosowania porządku jońskiego. W doryckich Propylejach (437-432 p.n.e.) przy budowie wewnętrznej kolumnady zastosowano porządek joński.

Innym przykładem łączenia różnych porządków architektonicznych jest zbudowana przez Iktinosa, w 420 p.n.e. świątynia Apollina w Bassai. Architekt użył kolumn w porządku doryckim – do kolumnady zewnętrznej, wewnątrz celli zastosował półkolumny jońskie wydzielające wnęki (zamiast tradycyjnie stosowanych naw bocznych) i jednej kolumny korynckiej oddzielającej adyton od pomieszczenia celli. Jest to najstarszy znany przykład zastosowania porządku korynckiego w architekturze starożytnej Grecji. Całości dopełnia fryz ciągły z przedstawieniami walk centaurów i Amazonek.

W tym czasie powstał pierwszy kamienny teatr w Atenach, zwany teatrem Dionizosa.

Rzeźba

W płaskorzeźbie osiągnięto pełnię greckiej doskonałości wyrażającą się w podporządkowaniu szczegółów całości kompozycji. Płaskorzeźby były wykonywane z dużą dbałością o każdy detal, nawet od strony niewidocznej dla patrzącego. Rzeźby w tympanonie były ponadnaturalnej wielkości. Umożliwiało to dokładne poznanie ukazywanej historii.

Tematyka dekoracji nawiązywała do mitologii i miejscowej tradycji. Nowością zastosowaną przy budowie Partenonu było odchylenie postaci od głównej osi i zerwanie z tradycją umieszczania głównego bohatera w centrum sceny. W kompozycji fryzu wewnątrz świątyni zachowany jest charakterystyczny dla sztuki greckiej rytm, harmonia, symetria. Została przełamana dotychczasowa zasada braku fizycznego kontaktu pomiędzy poszczególnymi postaciami. Wyraźniejsza jest ekspresja, ruch, ukazane są uczucia poszczególnych osób. W sposób realistyczny została ujęta budowa ciała. Dotyczy to także przedstawień kobiet.

Przy dekoracji Partenonu po raz pierwszy został zastosowany tzw. styl mokrych szat – mojry na przyczółku wschodnim, obecne przy narodzinach Ateny, pokazano w szatach przylegających do ciała. Dzięki temu artysta mógł ukazać jego piękno. Dekoracja przez pogłębienie fryzu stała się tym samym bardziej plastyczna.

Inna technika została zastosowana przy wykonaniu reliefu zdobiącego Erechtejon. Użyto dwa rodzaje marmuru w kolorach szarym – dla tła i białym – do wyrzeźbienia postaci. Dzięki temu uzyskano nowe efekty kolorystyczne. Przy budowie balustrady ogradzającej świątynię Nike Bezskrzydłej – Apteros zastosowano dekorację, w której ukazano bogów w niespotykanych wcześniej pozach, uchwyconych podczas wykonywania codziennych czynności, w nastrojach nieobcych zwykłym śmiertelnikom. Np. Nike zawiązująca sandał z balustrady świątyni czy też relief z ok. 460 p.n.e. zwany Atena melancholijna, ukazujący zamyśloną boginię z głową wspartą na włóczni.

W dekoracji zdobiącej najprawdopodobniej tron posągu nieznany z imienia artysta ukazał narodziny Afrodyty. Relief przedstawia najstarszy znany akt kobiecy w sztuce greckiej – postać flecistki z płyty bocznej tronu. Innym, niespotykanym wcześniej elementem, jest pierwsza próba ukazania pejzażu. Artysta pod stopami niewiast towarzyszących Afrodycie wyrzeźbił kamyki. Płaskorzeźba datowana na ok. 460 p.n.e. znana jest też jako Tron Ludovisi (od miejsca znalezienia – w Villa Ludovisi w Rzymie).

Tematem dekoracji świątyni Nike Bezskrzydłej była wojna stoczona z Persami, zatem był to temat nawiązujący do ówczesnej historii. Relief pokazuje przygotowania do ofiary z okazji zwycięstwa i jej składanie. Rozwiązania zastosowane przy budowie Akropolu, zwłaszcza w rozwiązaniu fryzów w Partenonie, Erechtejonie i świątyni Nike były naśladowane przez innych twórców.

Do wybitnych twórców rzeźby monumentalnej należeli Fidiasz i Poliklet. Największą sławą cieszył się pierwszy z nich. Potrafił on posługiwać się różnymi technikami. Jego dzieła to statyczne, pełne majestatu, monumentalne posągi bóstw. Cechowały je znakomite wyczucie proporcji i mistrzostwo wykonania. Jego dzieło – Zeus wykonany dla świątyni w Olimpie zaliczony został do siedmiu cudów świata.

Poliklet z Argos, znany także z opracowania matematycznego kanonu ciała ludzkiego, przeszedł do historii jako twórca posągów atletów z brązu. Stworzył nowy schemat kompozycji ciała ludzkiego. Jego rzeźby ukazują postacie w pozycji tzw. kontrapostu. Cechuje je oparcie ciężaru ciała na jednej, wysuniętej do przodu nodze. Noga druga, wsparta na palcach, pozostaje rozluźniona. Podobnie ręce – przy obciążeniu nogi prawej, lewa ręka wykonuje jakąś czynność, a prawa jest opuszczona swobodnie. Linia kręgosłupa tworzy lekko skrzywioną esowatą linię. Takie asymetryczne komponowanie postaci pozwoliło Polikletowi na ekspozycję muskulatury w obciążonych partiach ciała i przeciwstawienie im zarysu mięśni w spoczynku. W posągach kobiecych Poliklet skrócił szaty do wysokości kolan oraz w posągach Amazonek obnażył piersi. Jego sposób ukazywania postaci wraz z matematycznym określeniem proporcji ciała stał się wzorem do naśladowania dla późniejszych twórców.

Styl mokrych szat stosowany był także w rzeźbie pełnej. Przykładem takiego ukazania postaci jest posąg lecącej Nike odnaleziony w Olimpii. To dzieło Pajoniosa z Mende z ok. 420 p.n.e. przedstawia boginię odzianą w szaty rozwiane wiatrem, przylegające mocno do ciała. Posąg ustawiony był na postumencie o wysokości 9 m. W ten sposób artysta osiągnął efekt „sfruwania” bogini z Olimpu.

Rozwój rzeźby wpłynął na architekturę grobową. Stele nagrobne zdobione były wyidealizowanymi wizerunkami zmarłych. Na grobach pod koniec V wieku p.n.e. stawiano małe świątyńki wzorowane na architekturze sakralnej.

Malarstwo

Malarstwo drugiej połowy V wieku p.n.e. zostało wzbogacone o nowy sposób przygotowywania farb, polegający na mieszaniu barwników z żółtkiem jaj. Wprowadzenie tej techniki przypisywane jest Agatarchosowi z Samos, zwanemu też Skenografos. Malarz ten przygotowywał dekoracje malarskie dla Ajschylosa. Perspektywę osiągał przy pomocy ustawionych w kilku poziomach ekranami z przedstawieniami figuralnymi. Postacie były rysowane przy użyciu kreski. Ten sposób uzyskania perspektywy nazwano skenografią.

Apollodoros z Aten zastosował światłocień, jego obrazy wykonane barwnymi plamami, bez użycia tonów pośrednich, oglądane z oddalenia, stwarzały wrażenie trójwymiarowości. Perspektywa uzyskana przy zastosowaniu tej techniki nazywana jest skiagrafią. W malarstwie pojawił się pejzaż. W dziełach Agatarchosa występował on symbolicznie, zaznaczony jednym, charakterystycznym elementem. Apollodoros używał go jako tło do pokazania postaci. Trzech wielkich następców Apollodorosa rozwinęło i wzbogaciło skiagrafię. Byli to: Zeuksis z Heraklei, Parrasjos z Efezu i Timantes z Kyntos.

Tematyka malarstwa została wzbogacona o rodzajowe przedstawienia wątków mitologicznych, martwą naturę i erotyki. Sceny i postacie przedstawiane były realistycznie. Biegłość techniki pozwalał nawet na iluzjonizm. Do anegdoty należy opis zlatujących się ptaków do namalowanych przez Zeuksisa Winogron oraz reakcji ludzi na widok namalowanej draperii na ścianie – Zasłony Parraziosa. Do najbardziej znanych obrazów Zeuksisa należy Rodzina centaurów, obraz namalowany dla Aten ukazujący wzajemne przywiązanie, uczucia rodzinne, ciepło. Parrazjos znany jest z alegorycznych przedstawień pojęć i uczuć. Tematyka dzieł Timantesa związana jest z mitologią, najbardziej znany jego obraz nosi tytuł Ofiara Ifigenii. Rosnące zainteresowanie malarstwem przejawiało się m.in. w organizowaniu publicznych wystaw, np. podczas igrzysk olimpijskich.

Wraz z doskonaleniem warsztatu malarstwa monumentalnego i sztalugowego zmiany zachodziły także w malarstwie wazowym. Przede wszystkim doskonalona była precyzja rysunku, proporcja i realizm ukazywania postaci. Malarstwo wazowe przejęło też swobodę kompozycji, ukazywanie przeżyć bohaterów malowanych scen. Cechy te reprezentowane były w malarstwie czerwonofigurowym oraz w polichromicznej dekoracji lekytów białogruntowanych (związanych z kultem zmarłych), wypartych pod koniec V wieku p.n.e. przez lekyty zdobione reliefami.

Okres późnoklasyczny (404 – 323 p.n.e.)

Wojny peloponeskie przyczyniły się do osłabienia potęgi Aten. Osłabienie gospodarcze miało wpływ na rozwój sztuki tego rejonu. Jednocześnie nastąpiło znaczne ożywienie na obszarze Azji Mniejszej. Milet, Halikarnas, Efez to tylko niektóre z miast przeżywających w zmienionej sytuacji politycznej i gospodarczej swój renesans. Pod wpływem myśli filozoficznej Platona i Arystotelesa artyści przywiązywali coraz większą wagę do tego, co dotyczy spraw człowieka. Zmiany zachodzące w sztuce tego okresu nazywane są też często procesem laicyzacji. Faktycznie, nie wznoszono już tylu nowych świątyń a rzeźbiarze i malarze coraz częściej podejmowali tematykę życia codziennego.

Architektura

Architekci w budowlach wznoszonych w porządku doryckim odchodzili od przestrzegania już niezrozumiałej dla nich zasady tryglifów, proporcje świątyń były smuklejsze a wnętrza bardziej dekoracyjne. Częstym elementem były półkolumny i kolumny o korynckich głowicach. Porządek joński przeżywał swój renesans. Pod wpływem architektury Wschodu zaznaczyła się tendencja wznoszenia budowli o gigantycznych rozmiarach, której przykładami były świątynia Artemidy w Efezie, odbudowana w 323 p.n.e. na miejscu spalonego w 356 p.n.e. Artemizjonu oraz świątynia Apollina w Didim.

Upowszechnił się rzadko wcześniej stosowany typ budowli – tolos, wznoszony na planie koła w porządku doryckim lub jońskim otoczony zewnętrzną, zazwyczaj wykonaną w porządku korynckim, kolumnadą. Oprócz budowli sakralnych, na terenach Azji Mniejszej wznoszono monumentalne grobowce. Najbardziej znanym przykładem tego typu budowli był grobowiec władcy Karii Mauzolosa w Halikarnasie (Mauzoleum w Halikarnasie), zaliczony do siedmiu cudów świata.

Rozpowszechniono także poza terenami Jonii budowle świeckie pełniące funkcję propagandową, tzw. pomniki honoracyjne. Jedyny, zachowany na miejscu zbudowania, pomnik Lizykratesa w Atenach, to budowla w kształcie tolosu. Została ustawiona na 10-metrowym podium, otoczona półkolumnami w porządku korynckim i zwieńczona trójnogiem, trofeum w konkursie śpiewaczym. Lizokrates w ten sposób uczcił zwycięstwo swojego chóru w zawodach. W budownictwie świeckim wznoszono gmachy posiedzeń władz (np. Tersilion w Megalopolis), magazyny (np. Skeuoteka – arsenał floty ateńskiej w Pireusie), rozbudowano też teatr Dionizosa (338-326 p.n.e.) i zbudowano monumentalne teatry w Syrakuzach (ok. 400 p.n.e.) i w Epidauros (ok. 330 p.n.e.).

Rzeźba

Do najwybitniejszych rzeźbiarzy okresu późnoklasycznego należą: Lizyp z Sykionu, Skopas z Paros, Praksyteles.

Praksyteles (370 – 330 p.n.e.) był twórcą wyrastającym z tradycji attyckich. Jego rzeźby to wizerunki „pięknych bogów”. Rzeźbiarz przedstawiał postacie greckich bogów jako młodych, pięknych osób o trochę sennym, zamyślonym spojrzeniu. Kompozycja dzieł Praksytelesa nawiązuje do kanonów Polikleta. Artysta nieco inaczej rozkładał ciężar ciała swoich postaci, przez co linia kręgosłupa została bardziej wygięta. Jednocześnie stosowane przez niego proporcje wysmuklały sylwetkę, miękka linia i dbałość o detal nadała jego dziełom elegancką formę pełną zmysłowego piękna. Uczłowieczonym wizerunkom greckich bogów nie była obca zabawa, zmęczenie, codzienne czynności (np. Afrodyta Knidyjska z ok. 360 p.n.e., ukazana w chwili poprzedzającej kąpiel lub wychodzenia z niej). Rzeźba ta, to pierwszy w sztuce greckiej akt bogini. Po jej wykonaniu, artysta został oskarżony o świętokradztwo. Jednocześnie posąg stał się najbardziej popularnym i najczęściej kopiowanym dziełem tego rzeźbiarza].

Lizyp (350 – 300 p.n.e.), nadworny portrecista Aleksandra Wielkiego przeszedł do historii jako najbardziej wszechstronny rzeźbiarz tego okresu. Mistrz techniki brązownictwa. Twórca nowego kanonu ciała ludzkiego o proporcjach smuklejszych niż kanon Polikleta, autor posągów atletów (np. „Apoksyomenosa”), herosów, bogów i ludzi. Wprowadził też wieloplanową kompozycję w rzeźbie. Kontrapost w jego dziełach jest mocniej zaakcentowany, praca mięśni ukazana bardziej realistycznie niż w dziełach Polikleta. Jednocześnie twarze rzeźbionych postaci ukazują ich stany psychiczne i fizyczne. Jest twórcą pomnika ukazującego dwudziestu pięciu dowódców poległych w bitwie nad Granikiem, licznych portretów Aleksandra Wielkiego, w tym pomnika przedstawiającego Aleksandra w scenie polowania na lwa.

Trzeci wielki rzeźbiarz i architekt tego okresu, Skopas (370 – 330 p.n.e.), przeszedł do historii jako twórca najbardziej ekspresyjnych w wyrazie postaci. Do jego ulubionych tematów należały dramatyczne chwile z życia bohaterów greckiej mitologii. Pozwalało to na ukazanie silnych doznań i gwałtowności ruchu. Znana z rzymskich kopii postać menady została pokazana w chwili ekstazy spowodowanej oszołomieniem winem, ziołami i silnym podnieceniem. Relief zdobiący świątynię Ateny Alea w Tegei opowiada o tragicznych losach Meleagra podczas łowów na dzika kalidońskiego, płaskorzeźby na ścianach Mauzoleum w Halikarnasie to sceny walki Greków z Amazonkami.

Oczywiście, wymienieni twórcy nie byli jedynymi znanymi rzeźbiarzami tego okresu. Leochares był autorem znanych z rzymskich kopii dzieł: Apollo Belwederski, Diana Wersalska. Lizystratos, brat Lizypa, rozwinął realistyczną sztukę portretową. Był inicjatorem tworzenia odlewów gipsowych portretowanych osób. Relief upowszechnił się w sztuce nagrobnej. Coraz częściej wykonywano sarkofagi skrzyniowe o ścianach zdobionych scenami o tematyce mitologicznej, batalistycznej lub związanych z obrzędami pogrzebowymi. Nadal wykonywano stele nagrobne zdobione płaskim reliefem. Nowością były marmurowe lekyty o wysokości ok. 2 m, o dekoracji rzeźbiarskiej. Ten typ pomników nagrobnych upowszechnił się w Attyce w IV wieku p.n.e., w III wieku p.n.e. nie był już spotykany.

Malarstwo

Malarstwo w okresie późnego klasycyzmu osiągnęło swój szczytowy rozwój. Przyczyniła się do tego tzw. szkoła sykiońska wraz ze swoimi przedstawicielami: Pamfilosem, Melantiosem, Pauzjaszem i Apellesem oraz szkoła attycka, reprezentowana przez Eufranora, Nikiasza i Filoksenosa. Ten ostatni był twórcą obrazu bitwy pod Issos, znanej z kopii mozaikowej znalezionej w Pompejach.

Pamfilos, nauczyciel Apellesa i twórca szkoły sykońskiej był malarzem sięgającym do tematyki mitologicznej i historycznej. Przypisywana jest mu działalność, która doprowadziła do wprowadzenia nauki rysunku do szkół hellenistycznych. Imię Pauzjusza wiązane jest z opracowaniem techniki enkaustycznej, polegającej na zastosowaniu gorącego wosku do sporządzania farb. Farby te nakładano na gorąco, a następnie polerowano. Pozwalało to na osiągnięcie bogatszych efektów malarskich.

Najsławniejszy malarz tej epoki to Apelles z Kolofonu. Był znanym portrecistą, malarzem scen mitologicznych, historycznych i rodzajowych. Mimo stosowania czterech kolorów dążył do uzyskania pośrednich odcieni (słynne były jego odcienie bieli i różu). Nadworny malarz Aleksandra Wielkiego, specjalizował się w portretach znanych osób o pogłębionym studium psychologicznym postaci. Był malarzem realistycznym, twórcą licznych personifikacji pojęć (np. szczęście, potwarz). Najsłynniejszym jego dziełem była Afrodyta Anadyomene (wynurzająca się z morza) namalowana dla Kos.

Pod wpływem malarstwa kształtowała się też sztuka mozaikarska. Szczególny jej rozkwit nastąpił w Macedonii. W tamtejszych rezydencjach gliniane posadzki początkowo zdobiono i wzmacniano kamyczkami, które zaczęto układać początkowo w proste, geometryczne wzory. Z czasem tematyka została wzbogacona o sceny inspirowane innymi dziedzinami sztuki, przede wszystkim przedstawieniami malarskimi. W dekoracjach figuralnych najczęściej spotykane były sceny mitologiczne, batalistyczne, polowań i walki zwierząt.

W malarstwie ceramicznym połączono technikę czerwonofigurową z barwną polichromią szczegółów wykonywana w kolorach: białym, błękitnym, różowym i złotym (tzw. styl kerczeński). Rozwinęły się też ośrodki ceramiczne położone na południu Italii – w Kampanii, Lukanii i Apulii. Cechą charakterystyczną ceramiki produkowanej w tych ośrodkach była bogata ornamentyka, dążenie do przepychu w wieloosobowych kompozycjach burleskowych czy komediowych. Apulia zasłynęła z waz w stylu gnathia, pokrytych czarną polewą o jednostronnej dekoracji kontrastującej z tłem.

Okres hellenistyczny (323 – 30 p.n.e.)

Sztuka grecka okresu hellenistycznego – sztuka ostatniego, umownego okresu dziejów sztuki starożytnej Grecji. Jego ramy czasowe wyznaczają: śmierć Aleksandra Macedońskiego w 323 p.n.e. oraz podbój Egiptu Ptolemeuszy, ostatniego, niezależnego państwa hellenistycznego (30 p.n.e.).

Podboje Aleksandra Wielkiego rozszerzyły zasięg oddziaływania sztuki greckiej. Jednocześnie wiele z podbitych ziem już wcześniej posiadało bogate tradycje kulturowe (np. Egipt, Mezopotamia, Persja czy dolina Indusu). Przenikanie się elementów greckich i orientalnych, a także w późniejszym okresie italskich, zdecydowało o dalszych kierunkach rozwoju sztuki hellenistycznej. Wielu jej twórców, wywodząc się z tradycyjnych ośrodków artystycznych Grecji i czerpiąc z bogatej spuścizny, poszukiwało nowych form wyrazu pełniej odpowiadających nowym realiom. Wraz z ekspansją terytorialną powstały nowe ośrodki, miejscowe tradycje wywierały wpływ na działających w nich artystów.

Nastąpił rozkwit nauk przyrodniczych i filozofii. Zainteresowanie człowiekiem i jego rozwojem osobowym zaowocowało w sztuce licznymi portretami ludzi różnej kondycji, wszelkich ras i warstw społecznych; zdrowych, kalekich i starców. Przedstawienia na reliefach i obrazach zamiast neutralnego tła otrzymały bogate pejzaże. Idealizacja została zastąpiona tendencjami naturalistycznymi, a klasyczna harmonia ustąpiła miejsca ekspresji i kontrastowi piękna i brzydoty.

Architektura

Architektura tego okresu związana jest w dużej mierze z zakładaniem nowych miast i przebudowywaniem istniejących ośrodków miejskich. Przy rozwiązywaniu układów urbanistycznych przestrzegano zasad opracowanych już w V wieku p.n.e. przez Hippodamosa z Miletu. Jednym z czołowych urbanistów okresu hellenistycznego był architekt macedoński Dejnokrates, projektant Aleksandrii. Nowatorstwo rozwiązań wiązało się, między innymi, z planowaniem – biorącym pod uwagę ukształtowanie terenu, warunki klimatyczne, odległość od szlaków komunikacyjnych oraz możliwości zaopatrzenia w wodę.

Miasta zakładano na geometrycznym planie z wyraźnie zaznaczonymi granicami dzielnic mieszkalnych, handlowych, reprezentacyjnych i terenów rekreacyjnych. Centralnym miejscem była agora, a regularną siatkę ulic prowadzono w prostopadłych kierunkach. Miasta wyposażano w urządzenia wodociągowe doprowadzające wodę do domów oraz w sieć kanalizacyjną. Najważniejszymi budowlami miejskimi były: buleuterion (ratusz, miejsce posiedzeń rady miejskiej), eklesiastreon (gmach posiedzeń zgromadzeń), stoa wznoszona jako budowla wolno stojąca o zróżnicowanym przeznaczeniu użytkowym albo portyk otaczający agorę, kręgi świątynne czy palestry.

Została wprowadzona także stoa piętrowa (pomysłodawcą takiego rozwiązania był Sostratos z Knidos), w której parter projektowano najczęściej w porządku doryckim a piętro w jońskim. Tak rozwiązano np. Stoę Antigonosa w Delos (ok. 245 p.n.e.) czy też Stoę Attalosa w Atenach (ok. 140 p.n.e.).

W tym czasie powstawały też duże obiekty sportowe – gimnazjony, gmachy bibliotek miejskich (np. w Aleksandrii i Pergamonie), w budowlach teatrów rozbudowywano proskenion, którego część podziemną – hyposkeon wyposażano w portyk. O możliwościach technicznych rozwiązań ówczesnych architektów świadczy wielopiętrowa budowla, jaką była zaliczana do siedmiu cudów świata latarnia morska w Faros. Zachodziły także zmiany w budownictwie rezydencji. Powstawały pełne przepychu pałace, rozbudowane w planie piętrowe budynki o bogatym wystroju malarskim, marmurowych wykładzinach, mozaikach zdobiących posadzki. W mniej bogatych willach okładziny marmurowe zastępowano malarską imitacją.

W architekturze sakralnej nastąpiło ostateczne zerwanie z zasadą tryglifów. Porządek dorycki występował tylko w małych obiektach sakralnych, jako dekoracja budynków świeckich lub w fasadach grobowców. Nowe świątynie budowane były w porządku jońskim lub korynckim. Dodatkowo wzbogacano go przez np. reliefową dekorację baz kolumn, dodatkową kolumnadę (świątynia Apollina w Milecie, Olimpiejon w Atenach).

Oprócz świątyń na planie prostokąta wznoszono także budowle na planie koła (tzw. tolosy). Monumentalną budowlą tego typu jest zbudowany około 270 p.n.e. Arsinejon na Samotrace, tolos o średnicy 20 m z półkolumnami we wnętrzu budowli. Był to ośrodek kultu Kabirów. Inną budowlą założoną na planie centralnym jest zbudowane około 40 p.n.e. w Atenach obserwatorium astronomiczne (Wieża Wiatrów). Jest to budynek na planie ośmiokąta z umieszczonymi na ścianach płaskorzeźbami uosabiającymi wiatry. Na dachu znajdował się ruchomy posąg trytona, wskazujący kierunek wiatru. Zegary słoneczne ulokowane były na wszystkich ścianach, a we wnętrzu budowli umieszczono zegar wodny.

Rzeźba

Rzeźba hellenistyczna, zainteresowana wszechstronnie osobowością człowieka m.in. w aspektach wieku (dzieciństwo, starość), przynależności społecznej (wolni, niewolnicy) i etnicznej, wypracowała w pełni realistyczne formy modelunku, ekspresji i ruchu dla szerokiego repertuaru tematów. Stylowo inspirowana dziełami wielkich mistrzów (głównie Skopasa, Praksytelesa, Lizypa), rozwinęła 3 podstawowe tendencje: tzw. barokową – patetyczną i dynamiczną, rokokową – delikatną i finezyjną oraz klasycyzującą (określaną też jako tradycyjną) – chłodną i akademicką.

Rzeźby okresu hellenistycznego często tworzone były jako wolno stojące. Pozwalało to tworzyć dzieła przestrzenne o wieloplanowej kompozycji. Często spotykane są tematy znane z wcześniejszych przedstawień w reliefie, kompozycje grupowe i pojedyncze posągi o kompozycji zbliżonej do stożka.

Przemieszanie etniczne ludności w epoce hellenistycznej widoczne jest w rysach rzeźbionych postaci. W rzeźbie ukazywane są postacie Greków, Persów, Nubijczyków czy Syryjczyków. Realistycznie oddawane są różnice strojów, fryzur czy uzbrojenia. Częstym tematem są wizerunki młodego Erosa i Afrodyty (do najbardziej znanych wizerunków bogini należy rzeźba zwana Wenus z Milo lub też Afrodyta z Melos powstała około 150–120 p.n.e.). Popularność zyskały przedstawienia bóstw opiekuńczych miast, np. Tyche Antiochii autorstwa Eutychidesa. Bogini ukazana jest jako postać zasiadająca na górze Silpius. Głowę jej zdobi corona muralis, w ręku trzyma kłosy – znak dobrobytu. Nowością, niespotykaną w okresach wcześniejszych, było też częste kopiowanie najsławniejszych dzieł powstałych w okresie hellenistycznych i w okresach wcześniejszych (w V i IV wieku p.n.e.)

Rozwinął się portret rzeźbiarski, który stopniowo pogłębiany psychologicznie osiągnął pełnię realizmu w analitycznych wizerunkach władców i osób prywatnych.

Szkoły rzeźbiarskie

Obok nadal aktywnych starych ośrodków rzeźbiarskich (głównie w Atenach) powstały nowe w Aleksandrii, Pergamonie i na Rodos. Każdy z tych ośrodków reprezentował odmienne koncepcje stylowe.

Rodos

Z ośrodkiem na wyspie Rodos związana była twórczość artystów, autorów znanych kompozycji przestrzennych jak Grupa Laokoona (autorstwa Agesandrosa, Polydorosa i Atenodorosa) i Byka Farnezyjskiego (Ukaranie Dirke) wykonanego przez Apolloniosa i Tauriskosa. Bogactwo skomplikowanej kompozycji, efektów światłocieniowych, precyzja wykonania wiąże te dwie rzeźby z nurtem tzw. "baroku hellenistycznego". Innymi znanymi dziełami twórców związanych z tą wyspą jest Boetos z Chalkedonu, autor rzeźby przedstawiającej chłopca duszącego gęś; Doidalses – twórca tzw. Afrodyty przykucniętej, rzeźby wielokrotnie kopiowanej na zamówienia Rzymian; oraz nieznany z imienia twórca rzeźby Nike z Samotraki.

Pergamon

W Pergamonie rzeźba osiągnęła doskonałość w kompozycjach „barokowych", dynamicznych i ekspresyjnych, o wybujałych formach i silnym światłocieniu. Działalność artystów pergameńskich najbardziej znana jest z dekoracji rzeźbiarskiej wolno stojącego ołtarza poświęconego Zeusowi i Atenie (Wielki Ołtarz Zeusa) z II wieku p.n.e. oraz zachowanych w rzymskich kopiach rzeźb Gal zabijający żonę i Umierający Gal. Te dwie rzeźby to fragmenty pomnika upamiętniającego zwycięstwo Attalosa I nad małoazjatyckimi Galami (Galatami). Cechuje je pełen szacunku stosunek do pokonanych i realistyczne oddanie pełnej patosu sceny. Fryz wewnętrzny Ołtarza Pergameńskiego cechuje rozwinięta w czasach rzymskich narracja ukazania dziejów bohatera Telefosa (tzw. zasada narracji kontynuacyjnej). Postacie reliefu zostały przedstawione na tle pejzażu. Jest to pierwsze przedstawienie płaskorzeźby osadzonej w takiej kompozycji na tak dużą skalę. Wcześniej pejzaż występował w reliefie tylko sporadycznie. Wprowadzono także naturalistyczną interpretację wątków mitologicznych (Marsjasz obdarty ze skóry, ok. 200 p.n.e.) Ze szkołą pergameńską wiąże się również znakomite studia snu, np. Faun Berberini.

Aleksandria

Szkoła aleksandryjska specjalizowała się w tematyce dnia codziennego. Miękki modelunek, dokładne polerowanie powierzchni, lekkość i finezja gestów, erotyczne zabarwienie nadały rzeźbom aleksandryjskim specyficzny klimat o niemal iluzjonistycznych efektach. Te cechy skłoniły historyków do nadania rzeźbom szkoły aleksandryjskiej nazwy "antycznego rokoka". Tematyka sielankowa reprezentowana jest przez rzeźby związane z wyobrażeniami Erosa i Psyche, śpiących hermafrodytów. Przykładem rzeźby alegorycznej jest przedstawienie personifikacji Nilu, symbolu dobrobytu miasta. Nil ma postać wspartego na sfinksie starca z rogiem obfitości w dłoni, a bawiące się z krokodylem dzieci umieszczone u jego stóp to najprawdopodobniej symbole dopływów Nilu. Postacie bawiących się dzieci w tej grupie rzeźbiarskiej uważane są za najdoskonalsze przedstawienie dzieci w sztuce hellenistycznej. Rzeźba aleksandryjska to także nurt naturalistyczny ukazujący ludzi starych, kalekich. Najbardziej znane rzeźby to postać starego mężczyzny i starej pijanej żebraczki (której autorem jest Myron z Teb). Przez drobną plastykę zostały spopularyzowane figurki przedstawiające karykaturalne wizerunki kalek i karłów. Ten groteskowy nurt nie ominął postaci bogów ukazując podstarzałą Afrodytę, przebiegłego Hermesa czy pyszałkowatego Aresa.

Ateny

W Atenach plastyka, zwłaszcza sakralna, kontynuowała dawne tradycje (np. Temida z Ramnos Chajrestratosa, 295-280 p.n.e.) Z czasem generalne osłabienie inwencji twórczej spowodowało upowszechnienie się akademickiego nurtu tradycyjnego. Z nurtem tradycyjnym związany był Damofon z Messeny, zainspirowany twórczością Fidiasza twórca wielu kolosalnych posągów dla sanktuariów, m.in. grupy bogów: Demeter, Desdemony (Despiny), Artemidy i Antynosa dla świątyni Desdemony w Lykosura. Z tendencją tradycyjną związany był także uczeń Lizypa, Chares z Lindos, twórca posągu Heliosa wykonanego na zamówienie wyspy Rodos (Kolos Rodyjski). Stare dzieła, inspirujące nieco wcześniej m.in. Damofona, stały się w okresie późniejszym podstawą licznych adaptacji (m.in. kompozycje Apolloniosa, Agasiasa), przetworzeń (Wenus z Milo) i kopii, początkowo wykonywanych dla kolekcjonerów greckich, a następnie (od I wieku p.n.e.) – dla rzymskich, zwłaszcza w Italii, gdzie były tworzone techniką punktowania (Pasiteles, Arkesilaos).

Malarstwo

Malarstwo monumentalne znane jest na ogół z opisów i kopii rzymskich. Popularne były tematy historyczne, rodzajowe dotyczące życia codziennego i mitologii oraz pejzaże i martwa natura. W Aleksandrii tworzył przedstawiciel nowego kierunku zwanego grylloi. Były to przedstawienia karykaturalne, w których pod postaciami zwierząt lub ludzi o cechach zwierzęcych ukazywano sceny mitologiczne lub historyczne, często w formie groteski. Z tym ośrodkiem związane jest wytworzenie jeszcze jednego stylu przedstawień scen rodzajowych, zwanego ryparografią. Cechą charakterystyczną tego malarstwa było wzbogacenie scen rodzajowych np. przez ukazanie pracy w otoczeniu warsztatu, sceny życia codziennego urozmaicano scenami pornograficznymi lub wulgarnymi.

Na zamówienie tworzone były oficjalne portrety, niektóre przetrwały w rzymskich kopiach, np. portret Berenike II jako rzymska mozaika.

Malarstwo ścienne oparte było przede wszystkim na technice temperowej, a sztalugowe na enkaustycznej. Obrazy ścienne zdobiły zazwyczaj wnętrza bogatych domów. Styl inkrustacyjny, polegający na naśladowaniu okładzin z marmuru, znalazł zastosowanie nie tylko przy zdobieniu pomieszczeń mieszkalnych, ale również do dekoracji bogatych grobowców. Wnętrza zdobiono także mozaiką układaną na posadzkach i ścianach.

Malarstwo wazowe podupadło wypierane przez dekoracje reliefowe, często uzyskiwane z wyciskanych form. Podstawowe stały się motywy geometryczne i roślinne komponowane w układach pasmowych. Oprócz gotowych form stosowano relief otrzymywany przy pomocy stempli, którymi wyciskano wzory układane w pasy o bardziej różnorodnych niż forma układach. Oprócz wzorów geometrycznych stosowano umieszczane we wnętrzach naczyń medaliony z popiersiami bóstw lub scen erotycznych. Dekoracja naczyń ceramicznych często była wzorowana na reliefie zdobiącym naczynia wykonywane z metalu, które wraz ze wzrostem zamożności i zamiłowaniem do przepychu stawały się coraz popularniejsze. Za największego malarza waz okresu hellenistycznego uchodził Appeles, który miał godnego rywala w osobie Antyfilosa z Aleksandrii.

Po upadku ostatniej monarchii hellenistycznej greccy artyści pracowali dla nowych odbiorców – Rzymian. Sztuka grecka stała się jednym z elementów leżących u podstaw rozwoju sztuki rzymskiej. O jej sile świadczy także wpływ, jaki wywarła na sztukę bizantyńską i renesans.

Galeria zdjęć