W okresie archaicznym
ukształtowała się nietypowa i odmienna niż inne greckie poleis Sparta –
odmienność ta przejawiała się w dużych rozmiarach i w specyficznym ustroju i
obyczajowości. W początkowym okresie odmienności w dziedzinie ustroju i
obyczajów nie były jeszcze duże, choć zarysowywały się w cechach przypisywanych
wszystkim Dorom. Stopniowo jednak postępowała militaryzacja Sparty i jej
odcięcie się od „głównego nurtu” kultury greckiej.
W VIII w. p.n.e. leżąca w
żyznej i jak na Grecję rozległej dolinie Ewrotasu (Eurotas) Sparta opanowała
przyległe obszary Lakonii, półwyspy Malea i Tajnaron oraz wyspę Kyterę. W
pierwszej wojnie meseńskiej w drugiej połowie VIII w. spartański król Teopomp
opanował wschodnią Messenię, której mieszkańcy zostali przemienieni w helotów.
Messeńczycy wielokrotnie próbowali uwolnić się spod panowania spartańskiego, w
VII w. p.n.e. miało miejsce powstanie znane jako II wojna meseńska, w której
Spartanie opanowali także zachodnią Messenię. W przekazach o drugiej wojnie
meseńskiej mówi się o wielkim bohaterstwie Messeńczyków i ich wodza
Aristomenesa. Wielu Messeńczyków wyemigrowało wtedy do Italii i na Sycylię –
ich najważniejszą kolonią była sycylijska Messena, współczesna Messyna. Po
opanowaniu całej Lakonii i Messenii Sparta zwróciła się przeciw Arkadyjczykom i
Argos. Argos straciło południe swojego terytorium – Kynurię, której mieszkańcy
zostali zamienieni w periojków. Miasto to, do tej pory pretendujące do
przywództwa wśród wszystkich Dorów, straciło swoją pozycję i na długo wycofało
się z polityki ogólnogreckiej, zachowując neutralność we wszystkich większych
wojnach toczących się w świecie greckim. Trudne i długotrwałe były walki
Spartan z Arkadyjczykami – ostatecznie zmusili oni do uległości Tegeę,
przyłączając do swojego państwa południową część jej terytorium (Karyaj, Oion i
Fylake).
Związek Peloponeski
Po zwycięstwie nad Tegeą
Sparta zmusiła ją do przystąpienia do przymierza, symmachii. Państwo
spartańskie objęło ponad 1/3 Peloponezu, nie miało jednak ambicji dalszej
ekspansji, co prawdopodobnie skłoniło je do szukania przymierza z sąsiadami. Do
przymierza tego stopniowo przyłączały się także inne państwa Peloponezu –
Korynt, Sykion, Megara, wyspa Egina i już od czasów wojen messeńskich
zaprzyjaźniona ze Spartanami Elida. Symmachia spartańska była luźnym związkiem,
miała przede wszystkim charakter obronny. Każdy członek związku miał jednego
delegata w zgromadzeniu w związku, w którym decyzje podejmowano większością
głosów. Każde państwo było też zobowiązane do dostarczania Sparcie 2/3 swoich
sił zbrojnych, ponadto członkowie związku nie mogli toczyć ze sobą wojen. Mimo
podejmowania w symmachii spartańskiej decyzji większością głosów, głos Sparty
jako hegemona związku znacznie przewyższającego siłą pozostałych jego członków
był w zasadzie dominujący. Związek spartański był największą potęgą wojskową
całej Grecji.
W początkach epoki archaicznej
o ustroju Sparty niewiele wiadomo. Spartanie wiązali jego powstanie z
Likurgiem, prawodawcą żyjącym w ok. VIII w. p.n.e., czyli jeszcze przed wojnami
meseńskimi. Twierdzili, iż to właśnie on stworzył tzw. Retry, dokument
stworzony przy udziale wyroczni delfickiej, w którym zostały zawarte zasady
ustrojowe Sparty. Najnowsze badania dowodzą, iż ustrój Sparty nie został
sformułowany przez jednego człowieka, lecz powstał w długotrwałym procesie
zakończonym prawdopodobnie w połowie VII w. p.n.e.
Pod koniec VI w. p.n.e. Sparta
była rządzona przez dwóch dziedzicznych królów z różnych rodów oraz przez radę
(gerusia), zgromadzenie ludowe (apella) i kolegium pięciu eforów. Pomimo
bytności królów nie sposób zakwalifikować Sparty jako monarchii; był to raczej
typ arystokratycznej polis, gdzie władza leżała w rękach wąskiej grupy
pełnoprawnych obywateli.
Królowie byli kimś w rodzaju
urzędników, sprawujących swój urząd dożywotnio, byli kapłanami Zeusa,
przewodniczyli wszystkim uroczystościom publicznym, wyznaczali specjalnych
wysłanników do Delf, którzy jako jedyni mieli prawo zasięgać wyroczni w imieniu
polis. Należało do nich również zwierzchnictwo nad armią, jednak realnie
dowodzić mogli tylko w wyprawach wojennych, poza terytorium Sparty. W VI i V w.
władza królów była stopniowo ograniczana (odebranie prawa samodzielnego
decydowania o rozpoczęciu wojny).
Geruzja składała się z
wybieranych dożywotnio 28 starszych wiekiem obywateli (powyżej 60 lat) oraz
obydwu królów. Do zadań geruzji należało przygotowanie uchwał (pod czujnym
okiem eforów) głosowanych później na zgromadzeniu ludowym. Rada ta pełniła też
funkcje trybunału najwyższej instancji.
Kolegium pięciu eforów, którzy
byli wybierani na jedną kadencję, miało bardzo szerokie uprawnienia.
Egzekwowali prawo we własnym zakresie, sprawowali nadzór nad agoge oraz
kontrolowali królów, na których w szczególnych przypadkach mogli nałożyć
areszt. W czasie wypraw poza Spartę dwóch eforów zawsze towarzyszyło królowi.
Eforzy mieli za zadanie także kontaktowanie się ze światem zewnętrznym,
przyjmowali posłów innych poleis.
Apella, czyli zgromadzenie
ludowe stanowiła wąska grupa uprzywilejowanych obywateli Sparty, których
określani są Spartiatami bądź homoioi. Zgromadzenie to decydowało o wojnie lub
pokoju, wybierało członków geruzji oraz eforów. Członkowie zgromadzenia
głosowali nad ustawami przygotowanymi uprzednio przez geruzję.
Amfiktionia Delficka, Związek
Delficko-Termopilski
W okresie archaicznym Grecja
północna miała o wiele większe znaczenie dla greckiej cywilizacji niż w okresie
klasycznym, w którym nie nadążyła za rozwojem kulturalnym i gospodarczym Jonów
i Dorów – wiele jej części zachowało ustrój rodowo-plemienny. Plemiona i poleis
Grecji północnej skupiały się w amfiktionii, luźnym związku przypominającym
związek spartański, o celach bardziej religijnych niż politycznych. Związek ten
nazywał się Amfiktionią Delficką i skupiał się wokół świątyni Apollina w
Delfach. Poza Amfiktionią Delficką istniały w wielu rejonach Grecji inne
związki tego rodzaju, jak heksapolis dorycka skupiona wokół świątyni Apollina
na Knidos czy amfiktionia skupiona wokół świątyni Posejdona na położonej w
Zatoce Sarońskiej wyspie Kalaureja.
Początkowo północnogrecka
amfiktionia skupiała się wokół świątyni Demeter w Anteli, dopiero później do
wielkiego znaczenia doszła wśród Greków wyrocznia delficka. Stopniowo się
rozszerzając Amfiktionia objęła całą północną Grecję, skupiając dwanaście
plemion, z których każde miało po dwóch członków w zbierającej się dwa razy do
roku radzie Amfiktionii. Plemiona te to Fokejczycy (na których terytorium
leżały Delfy), Dorowie, Lokrowie, Tesalowie, Malijczycy, Aininowie, Dolopowie,
Achajowie, Magneci, Perrajbowie, Eubejczycy i Beoci.
Amfiktionia nie miała dużego
znaczenia politycznego, choć jej rada mogła zwrócić się do wszystkich członków
z prośbą o pomoc wojskową – jej główną rolą było łagodzenie konfliktów i
ochrona wyroczni delfickiej. Państwa amfiktionii, jeśli toczyły ze sobą wojnę,
nie mogły zburzyć wrogiego miasta ani odciąć mu dopływu wody. Z obroną świątyni
delfickiej wiązały się tzw. „wojny święte” – w czasie pierwszej wojny świętej
członkowie Amfiktionii wspierani przez Ateny zburzyli ludne i bogate a
zagrażające Delfom prastare miasto Krysa. Od tego czasu w Amfiktionii
Delfickiej uzyskali miejsce także Ateńczycy jako reprezentanci Jonów i
Peloponezyjczycy jako reprezentanci Dorów – wyrocznia delficka zyskała
ogólnogreckie znaczenie religijne i polityczne, np. doradzając i w pewnej
mierze sterując procesem wielkiej kolonizacji. Na pamiątkę pierwszej wojny
świętej odbywały się także co cztery lata ogólnogreckie igrzyska pytyjskie,
uznawane za drugie co do ważności po igrzyskach olimpijskich.
W późnej epoce archaicznej wiele
greckich polis znalazło się pod władzą tyranów – arystokratów, którzy sięgali
po pełnię władzy nad zbiorowością niezgodnie z przyjętymi regułami, najczęściej
w wyniku zamachu (zwykle bezkrwawego). Pierwszym znanym tyranem był Fejdon z
Argos, okres świetności Koryntu przypadał na czas panowania Kypselosa i jego
syna Periandra, Ortagoras zapoczątkował trwałą tyranię w Sykionie, w VI w.
p.n.e. Atenami władali Pizystratydzi. Tyrani zwykle posiadali poparcie ludu,
które zyskiwali działaniami mającymi poparcie zbiorowości, bądź zapewnieniem
polis spokoju i porządku (np. poprzez eliminację konkurentów do władzy), więc
po przewrocie zazwyczaj nie rządzili z użyciem siły. Arystokracja często dążyła
do obalenia tyranii we własnym polis, jednak rezultatem takiego przewrotu, było
czasami zajęcie miejsca tyrana przez innego arystokratę. Zdarzało się, że walki
wewnętrzne w polis (tzw. stasis) przybierały na sile na tyle, że obywatele sami
obierali sobie tyrana.
W VI w. p.n.e. coraz
popularniejsza stawała się idea sprawiedliwego ustroju (gr. eunomia),
zakładająca, że swobody obywatela polis powinno ograniczać tylko prawo, nie
inna osoba (np. tyran). Idea prawa jako zespołu norm, który obowiązywał (i mógł
być, w przeciwieństwie do obyczaju, zmieniany) w wyniku decyzji wspólnoty, była
wynalazkiem greckim. Opracowywanie praw poleis powierzały prawodawcom, którym
zapewniano dużą swobodę zmian stosunków politycznych i społecznych, ci jednak
ograniczali się zwykle do reform mających na celu niwelowanie napięć
społecznych (np. wzmacniając instytucje obywatelskie mające równoważyć siłę
artystokratów). Działalność prawodawców, a także ustawy zatwierdzane przez
zgromadzenie obywateli prowadziły do zmian w ustroju poleis greckich –
powstawała m.in. rada wybierana spośród obywateli, powiększał się demos
(poprzez uwalnianie poddanych) i zmieniało się jego znaczenie. Procesy te
doprowadziły do wykształcenia się takich ustrojów jak demokracja (prawa
polityczne mieli wszyscy obywatele) czy oligarchia (prawa przysługiwały części
obywateli, decydował majątek.
W VI wieku p.n.e poleis
małoazjatyckie zostały podbite przez ekspansywne Imperium perskie (wcześniej
podlegały królom Lydii, a z kolei w VII w. p.n.e. musiały walczyć z najazdami
Kimmerów), które następnie zajęło wyspy w pobliżu Azji Mniejszej i grecką
Cyrenajkę, a później Trację. W tym czasie w Grecji ekspansję prowadziły: Sparta
na Peloponezie i Tessalia w Grecji Środkowej. Sparta pokonała Argos w 494
p.n.e. i tylko dramatyczny przewrót społeczny ocalił miasto przed Związkiem
Peloponeskim obejmującym już większość półwyspu. Tessalia w wyniku zwycięskiej
tzw. I wojny świętej (ok. 590 p.n.e.) umocniła swoją pozycję i uczyniła Delfy
miastem autonomicznym znajdującym pod ochroną Amfiktionii Delfickiej. Postępy
Tessalii załamały się pod koniec VI w. p.n.e., m.in. w wyniku porażki z nowo
powstałym Związkiem Beockim kierowanym przez silne Teby i skupiającym poleis
Beocji.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz