Filozofia

Grecka  myśl  filozoficzna,  która  dała  początek  filozofii  europejskiej,  narodziła  się  wśród  oświeconych  Jonów  –  mieszkańców  kolonii  na  wybrzeżu  Azji  Mniejszej.  Zagadnienie  pochodzenia  świata  i  jego  struktury  stało  się  podstawowym  problemem  dla  szeregu  myślicieli,  których  zwykło  się  określać  mianem  Jońskich  Filozofów  Przyrody.  Pojmowali  oni  świat  jako  jedną  całość  zbudowaną  z  jednorodnej  materii  ożywionej  i  znajdującej  się  w  ustawicznym  ruchu.

Tales  z  Miletu  ( VII – VI w. p.n.e. )

Uznany  za  ojca  europejskiej  myśli  filozoficznej  uznał  wodę  za  początek  i  zasadę  wszechwiedzy,  z  której  wyłoniły  się  wszystkie  postaci  bytu.  W  tym  twierdzeniu  kryło  się  przekonanie  o  jednolitości  materii,  z  której  zbudowany  jest  świat.  Ten  pierwszy  filozof  nie  pozostawił  po  sobie  żadnego  dzieła  pisanego,  a  jego  poglądy  przekazał  Arystoteles. 

Anaksymander  z  Miletu  ( 610 – 547 r. p.n.e.)

Uczeń  i  prawdopodobnie  krewny  Talesa  jest  pierwszym,  który  spisał  swoje  poglądy  w  dziele  pt.  „ O  przyrodzie „.  Twierdził  on,  że  ziemia  unosi  się  swobodnie  w  przestrzeni  kosmicznej,  otacza  ją  woda,  powietrze  i  ogień,  który  wskutek  ruchu  i  siły  odśrodkowej  rozerwał  się  tworząc  szereg  rozpalonych  ciał  niebieskich.

Anaksymenes  z  Miletu  ( 585 – 528 r. p.n.e. )

Przyjmował,  że  prasubstancją  było  powietrze,  gdyż  jest  ono  bezkresne  i  ożywia  świat  podobnie  jak  dusza  organizmy  żyjące.  Ziemia  jest  płaska,  ma  kształt  trapezu,  słońce,  księżyc  i  planety  to  płaskie  krążki,  a  gwiazdy  są  przytwierdzone  do  nieruchomego  sklepienia  niebieskiego.

Heraklit  z Efezu  ( 544 – 484 r. p.n.e. )

zajmuje  wśród  Jońskich  Filozofów  Przyrody  odrębną  pozycję.  On  także  zajmował  się  zagadnieniem  pochodzenia  świata,  uważając  za  prasubstancję  ogień,  którego  różnymi  odmianami  są  powietrze,  woda  i  ziemia.  Obraz  świata  jest  dynamiczny,  przyroda  jest  w  ustawicznym  ruchu,  rzeczy  podlegają  ciągłym  zmianom,  stają  się  i  giną.  Jedynie  ogień,  podstawowy  składnik  trwa  wiecznie.  Tej  ciekawej  i  głębokiej  wizji  rzeczywistości  ulegającej  ciągłym  zmianom  przeciwstawił  się Parmenides.

Parmenides  z  Elei  ( 540 – 470 r. p.n.e. )

Założyciel  Szkoły  elaickiej.  Wychodząc  z  założenia,  że  to  co  istnieje,  nie  może  powstać  z  niebytu,  ani  też  przestać  istnieć.  Uznał,  że  zmienny  świat  zjawisk  jaki  opisywał  Heraklit  nie  jest  bytem  prawdziwym.  Byt  prawdziwy  jest  wieczny,  niezmienny,  nieruchomy,  jeden  i  niepodzielny,  a  kształtem  przypomina  kulę.  Jest  poznawalny  tylko  na  drodze  czystego  rozumowania. 

Empedokles  z  Agrigentum  ( 495 – 435 r. p.n.e. )

podjął  próbę  pogodzenia  teorii  niezmiennego  i  niezniszczalnego  bytu  z  opartym  na  doświadczeniu  obrazem  zmiennej  rzeczywistości  Heraklita.  Tym  co  w  świecie  i  rzeczach  jest  niezmienne  i  trwałe  są  podstawowe  składniki, pierwiastki rzeczy :  ziemia,  woda,  powietrze  i  ogień,  zmienne  zaś  i zniszczalne są same rzeczy, które  są  układami  i  mieszaniną  czterech  podstawowych  elementów. 

Najdojrzalszym  systemem  tego  okresu,  wyjaśniającym  pochodzenie  i  budowę  świata  był  Atomizm,  którego  twórcą  był Leukippos  z  Miletu  ( VI – V w. p.n.e. ) i  jego  uczeń Demokryt  z  Abdery  ( 460 – 350 r. p.n.e. ) według  Atomistów  świat  składał  się  z  małych,  niepodzielnych  cząsteczek  -  atomów  różniących  się  między  sobą  jedynie  kształtem,  położeniem  i  porządkiem.  Atomy  są  niezniszczalne  i  obdarzone  ruchem.  Poruszając  się  w  próżni  łączą  się  i  tworzą  wszelkie  możliwe  układy.  Źródłem  prawdziwego,  obiektywnego  poznania  jest  rozum,  który  opiera  się  wprawdzie  na  doświadczeniu,  ale  nie  poprzestaje  na  rejestrowaniu  zjawisk,  lecz  szuka  ich  przyczyn  i  stara  się  je  wytłumaczyć.  W  dziedzinie  etyki  za  najważniejsze  dobro  uznawali  Atomiści  spokój  i  równowagę  ducha,  które  przynoszą  zadowolenie,  a  drogą  do  tego  jest  rozsądny  umiar  w  używaniu  wszelkich  dóbr.  Atomiści  stworzyli  też  pierwszą  naukę  o  społeczeństwie.  Początkowo  ludzie  żyli  pojedynczo,  jak  dzikie  zwierzęta,  żywiąc  się  roślinami  i  owocami.  Zaczęli  łączyć  się  w  gromady  dla  obrony.  Potrzeba  porozumiewania  się  doprowadziła  do  artykułowanej  mowy  i  ustalenia  dźwięków  jako  nazw  dla  poszczególnych  przedmiotów.  Odkrycie  ognia  doprowadziło  do  powstania  rzemiosł,  które  sprzyjały  dalszemu  rozwojowi  życia  społecznego.             

Związek  pitagorejski  założony  przez Pitagorasa  ( 580 – 500 r. p.n.e. ) miał  charakter  bractwa  religijnego,  które  stawiało  sobie  za  cel  doskonalenie  swoich  członków.  Przyjmując  podstawowe  tezy,  że  człowiek  składa  się  z  ciała  i  duszy,  która  pozostaje  tylko  w  chwilowym  związku  z  ciałem.  W  celu  oczyszczenia  się  od  popełnionych  win  Pitagoryjczycy  usilnie  zajmowali  się  nauką  uznając  poszanowanie  prawdy  za  jeden  z  podstawowych  środków  doskonalenia  i  oczyszczenia  duszy.  Przedmiotem  ich  zainteresowań  była  astronomia,  muzyka,  a  zwłaszcza  matematyka,  w  której  doszli  do  przekonania,  że  o  wielu  własnościach  rzeczy  decydują  cechy  ilościowe  i  stosunki,  które  można  wyrazić  za  pomocą  liczb.  Stosując  dedukcję  matematyczną  doszli  do  wniosku,  że  ziemia  ma  kształt  kuli,  że  obraca  się  wokół  osi  i  wraz  z  planetami  krąży  dookoła  idealnego  ośrodka. 

W  ciągu  V w. p.n.e.  na  terenie  Grecji  działali  zawodowi  nauczyciele  zwani  Sofistami.  Nie  tworzyli  oni  jakiejś  jednolitej,  odrębnej  szkoły  filozoficznej,  większość  z  nich  to  nawet  nie  samodzielni  myśliciele.  Wywarli  jednak  bardzo  duży  wpływ  na  życie  umysłowe  i  kulturalne  Grecji  wędrując  po  miastach  i  przygotowując  młodzież  do  życia  publicznego  oraz  dokształcając  dorosłych,  zwłaszcza  polityków  i  mężów  stanu.  W  zakres  programu  nauczania  włączyli  oprócz  literatury  matematykę,  astronomię,  muzykę  i  przede  wszystkim  nauki  społeczne  jak  prawo,  administracja  państwowa,  etyka  i  strategia.  Najwybitniejszymi  przedstawicielami  tego  kierunku  byli : Protagoras  ( 484 – 404 r. p.n.e. ), Gorgiasz  ( 475 – 375 r. p.n.e. ),  Hippiasz   ( V w. p.n.e. ). Najsamodzielniejszym  myślicielem  wśród  Sofistów  był  Protagoras.  Wychodząc  z  założenia,  że  poznanie  ludzkie  opiera  się  na  spostrzeżeniach  zmysłowych,  stał  na  stanowisku,  że  cała  nasza  wiedza  jest  niepewna,  zawodna  i  względna. 

Nauce  Sofistów  o  względności  prawdy,  dobra  i  sprawiedliwości  przeciwstawił  się Sokrates  (469 – 399 r. p.n.e.) głosząc  istnienie  obiektywnej  i  powszechnie  obowiązującej  prawdy  oraz  bezwzględnego  dobra.  Osiągnąć  je  można  na  drodze  tworzenia  jasnych  pojęć  i  definicji.  W  tym  celu  należy  obalić  najpierw  pojęcia  i  twierdzenia  fałszywe.  Ośrodkiem  zainteresowań  Sokratesa  była  etyka  i  tu  przede  wszystkim  starał  się  o  wprowadzenie  jasnych,  pewnych  i  powszechnie  uznawanych  pojęć.  Stał  bowiem  na  stanowisku,  że  u  podstaw  moralnego  postępowania  stoi  wiedza  o  tym  co  dobre  i  złe,  co  sprawiedliwe,  co  etyczne,  a  co  nie. 

Zainteresowania  Sokratesa  podjął  Sofista Antystenes  z  Aten  ( 444 – 368 r. p.n.e. ) założyciel  Szkoły  Cyników.  Wartości  moralne  uznał  za  najważniejsze  i  jedyne  dobro,  które  zdolne  jest  zapewnić  człowiekowi  szczęście.  Wszystko  inne,  to  dobra  pozorne,  a  zatem  niepotrzebne,  których  należy  się  wyzbyć  lub  zachować  wobec  nich  postawę  co  najmniej  obojętną.  Wartość  moralna,  a  nie  pochodzenie  czy  pozycja  społeczna  stanowi  o  rzeczywistej  wartości  człowieka.  Wszelkie  instytucje  państwowe,  cywilizację  i  kulturę,  obyczaje  i  systemy  prawne  należy  znieść  i  powrócić  do  stanu  natury,  w  którym  wszyscy  ludzie  są  równi  bez  względu  na  płeć,  niezależni,  gdzie  nikt  nikogo  nie  niewoli  i  do  niczego  nie  przymusza.  Poglądy  Cyników  bliskie  były  myślicielom  chrześcijańskim  pierwszych  wieków. 

Całkowicie  inną  odpowiedź  na  pytanie  jak  postępować  żeby  osiągnąć  szczęście  dał Arystyp  z  Kyrene  ( 435 – 366 r. p.n.e. ) założyciel  Szkoły  Kyrenejskiej.  Szczęście  według  niego  jest  sumą  przyjemności,  należy  wiec  zapewnić  sobie  możliwie  największą  ilość  przyjemnych  doznań.  Uczniowie  Arystypa  odeszli  od  tej  tezy  uznając,  że  już  sam  brak  przykrych  doznań  jest  przyjemnością.  Stąd  dalsze  wnioski,  że  należy  się  wyrzec  wszystkiego  co  niesie  za  sobą  niepokój  i  troski,  zobojętniając  wobec  bogactw,  zaszczytów,  a  nawet  śmierci. 

Najwybitniejszym  uczniem  Sokratesa  był Platon  ( 427 – 347 r. p.n.e. ) założyciel  Akademii  Platońskiej,  która  przetrwała  aż  do  VI w. n.e.   Była  to  pierwsza  szkoła  filozoficzna  zorganizowana  jako  instytut  współpracy  naukowej,  do  której  należeli  nie  tylko  uczniowie,  ale  i  uczeni  prowadzący  samodzielnie  badania.  Akademia  zamknięta  została  w  529 r. n.e.  przez  cesarza  Justyniana  jako  ostatni  ośrodek  starożytnej myśli  greckiej  niechrześcijańskiej.  Platon  w  swojej  wielkiej  syntezie  uwzględnił  wszystkie  dotychczasowe  kierunki  i  zdobycze  filozoficznej  i  naukowej  myśli  greckiej.  Pominął  jednak  i  przeciwstawił  się  relatyzmowi  Sofistów  i  atomistycznemu  materializmowi  Demokryta.  Za  Sokratesem  przyjmował,  że  wiedza  pewna  i  obiektywna  zawiera  się  w  pojęciach  ogólnych,  a  dotyczy  to  nie  tylko  dziedziny  etyki,  lecz  całej  rzeczywistości.  Platon  stworzył  teorię  czterech  cnót  podstawowych :  mądrość  rządzącą  umysłem, męstwo  rządzące  impulsywnością, umiarkowanie  rządzące  pożądliwością i sprawiedliwość  sprawującą  nad  nimi  ogólną  kontrolę. Następcy  Platona  kontynuowali  jego  naukę  kładąc  nacisk  na  jej  elementy  metafizyczne  i  pitagorejskie.

Arystoteles  ( 384 – 322 r. p.n.e. )

który  był  przez  20  lat  uczniem  i  współpracownikiem  Platona,  po  jego  śmierci  założył  własną  szkołę  zwaną  Likejonem.  Był  to  instytut  badawczy,  który  zgromadził  zespół  najwybitniejszych  uczonych  specjalistów  z  różnych  dziedzin.  Wyniki  ich  badań  służyły  Arystotelesowi  jako  podstawa  do  budowy  syntezy  obejmującej  całokształt  ówczesnej  wiedzy  o  świecie.  I  tak  wszelka  wiedza  zaczyna  się  od  doświadczenia  i  drogą  indukcji  dochodzi  do  zasad  i  prawd  ogólnych,  z  których  poprzez  wnioskowanie  wyciąga  szczegółowe  wnioski.  Arystoteles  dokonał  podziału  filozofii  na  teoretyczną  ( filozofia  przyrody,  matematyka,  metafizyka )  i  praktyczną  ( etyka,  polityka,  estetyka ).  Świat  jest  wieczny,  jego  ośrodkiem  jest  płaska  i  nieruchoma  Ziemia,  wokół  której  krążą  sfery  gwiezdne  poruszane  przez  boskie  istoty.  To  przeciwstawienie  się  zdobyczom  pitagorejskich  uczonych  zahamowało  na  długie  wieki  rozwój  astronomii  i  mechaniki.  W  dziedzinie  etyki  Arystoteles  stał  na  stanowisku,  że  człowiek  z  natury  swej  dąży  do  szczęścia,  które  może  zapewnić  zdobycie  najwyższego  dobra  jakim  jest  maksymalna  doskonałość  jednostki.  Snuł  Arystoteles  teorię  sprawiedliwego  państwa  i  najlepszego  ustroju :  istnieją  trzy  dobre  formy  rządu – monarchia, arystokracja, rządy  ku  dobru  ogólnemu. Zwyrodnienia  ich  to : tyrania, oligarchia, rządy  tłumu. Pracę  fizyczną  stawiał  Arystoteles  niżej  od  umysłowej,  był  za  utrzymaniem  systemu  niewolniczego.  Jego  uwagi  na  temat  ekonomiki  i  pieniądza  do  dziś  nie  straciły  swej  wartości.  Szkoła  Arystotelesa  wydała  wielu  wybitnych  uczonych.  Teofrast,  uczeń,  współpracownik  i  bezpośredni  następca  Arystotelesa  w  kierowaniu  szkołą  pozostawił  epokowe  prace  z  dziedziny  botaniki,  Eudemos  był  słynnym  historykiem  matematyki,  Arystoksenos  doprowadził  do  szczytu  wiedzę  starożytnych  o  muzyce,  Dikajarch  był  znanym  geografem,  historykiem  kultury  i  polityki. 

Twórca  Stoicyzmu Zenon  z Kition  ( 336 – 264 r. p.n.e. )

był  uczniem  Cyników  i  w  etyce  wiele  z  ich  nauki  przejął  i  rozwinął.  W  kosmologii  nawiązał  do  Jońskich  Filozofów  Przyrody.  Poglądy  stoików  usystematyzował  i  dał  im  teoretyczne  podstawy Chryzyp.

Chryzyp  ( 277 – 208 r. p.n.e. )

Po  dualistycznych  systemach  Platona  i  Arystotelesa  Stoicy  powrócili  do  monistycznej  koncepcji  świata,  który  jest  materialny,  a  każda  rzecz  składa  się  z  dwóch  elementów :  biernego  tworzywa  i  czynnej  pneumy.  Człowiek  jako  cząstka  rozumnego  świata  winien  żyć  zgodnie  z  zasadami  swojego  rozumu.  Życie  takie  równoznaczne  z  cnotą  jest  jedynym  dobrem  i  daje  prawdziwą  wolność.  Wszystkie  inne  dobra  jako  obojętne  mogą  być  wykorzystane  w  dobry  lub  zły  sposób.  Jedne  z  nich  są  godne  wyboru  -  zalety  umysłu,  sprawność  ciała,  uznanie  ludzi,  inne  godne  odrzucenia  -  są  to  afekty,  z  których  najgorszy  jest  smutek.  Należy  się  ich  wyzbyć  i  dążyć  do  zupełnej  beznamiętności.  Stoicy  dążyli  do  usunięcia  granic  państwowych  i  różnic  między  narodami. 

Epikureizm,  którego  twórcą  był Epikur  ( 341 – 270 r. p.n.e. ) zajmował  się  jak  wszystkie  kierunki  filozoficzne  tego  okresu  głównie  etyką  usiłując  dać  odpowiedź  na  pytanie  jak  żyć,  aby  być  szczęśliwym.  Szczęście  pojmował  Epikur  jako  doznawanie  przyjemności  nawiązując  w  ten  sposób  do  Szkoły  Kyrenejskiej,  samo  jednak  pojęcie  przyjemności  uległo  zmianie.  Przyjemność  najgłębsza  to  przede  wszystkim  spokój  płynący  z  naturalnej  radości  życia,  którego  nie  mącą  kłopoty  i  troski.  Wprawdzie  podstawowymi  przyjemnościami  są  doznania  zmysłowe  i  fizyczne,  ale  przyjemności  psychiczne  są  trwalsze  i  bardziej  intensywne.  Życie  pozagrobowe  nie  istnieje,  gdyż  człowiek  jest  układem  atomów,  podobnie  jak  cały  świat. 

Zapoczątkowany  przez  Pyrrona  ( IV / III w. p.n.e. ) kierunek   Sceptycyzmu  nie  wytworzył  tak  spoistej  szkoły  jak  Stoicyzm  czy  Epikureizm.  Był  on  doktryną  krytyczną  przeciwstawiającą  się  wszystkim  kierunkom  głoszącym  możliwość  pewnego  i  obiektywnego  poznania.  Był  kontynuacją  poglądów  Sofistów,  szczególnie  Protagorasa.  Znaczenie  Sceptycyzmu  było  wielkie  i  pozytywne,  dzięki  krytycyzmowi  Sceptyków  upadło  wiele  błędnych  twierdzeń,  podnieśli  oni  poziom  wymagań  stawianych  dowodowi  i  nauce.

Twórcą  systemu  filozoficznego,  który  usiłował  godzić  religijną  myśl  Wschodu  z  filozofią  grecką  był Filon  z  Aleksandrii (20 r. p.n.e. – 50 r. n.e.) Ośrodkiem  zainteresowań  Filona  był  absolut,  o  którym  twierdził,  że  jest  jeden,  niezłomny,  niezmienny,  pozaświatowy,  niepoznawalny  i  utożsamiał  go  z  Bogiem  Starego  Testamentu.  Człowiek  jako  istota  cielesna  należy  do  najniższej  kategorii  bytów,  lecz  posiadając  nieśmiertelną  duszę  dąży  do  bezpośredniego  oglądania  bóstwa.  Dusze  nie  oczyszczone  w  sposób  wystarczający  muszą  po  śmierci  wcielać  się  ponownie. 

Ostatnim  wielkim  systemem  filozoficznym  starożytności  był  Neoplatonizm.  Twórcą  jego  był  Plotyn  ( 204 – 269 r. n.e. ) który  przekształcił  naukę  Platona  w  duchu  idealistycznego  monizmu  i  nauki  o  absolucie.  Absolut,  najdoskonalszy  byt  przekracza  wszelkie  kategorie  ludzkie,  jest  ponad  wszystkim,  równocześnie  jednak  jest  źródłem  wszystkiego  co  istnieje.  Człowiek  powinien  odwrócić  się  od  materialnego  świata  zmysłów  i  poprzez  oczyszczenie  jaźni  w  niematerialnym  świecie  umysłu  spotkać  się  z  absolutem  w  bezpośrednim  poznaniu  intuicyjnym.  Neoplatonizm  był  doprowadzonym  do  szczytu  idealizmem,  który  zupełnie  zerwał  z  doświadczeniem. Bezpośrednim  kontynuatorem  poglądów  Plotyna  był  Porfiusz  ( 233 – 309 r. n.e. )

Galeria zdjęć