Literatura i teatr



 Literatura

Najstarszymi zachowanymi dziełami literatury greckiej są oparte na heksametrze daktylicznym epickie poematy Iliada i Odyseja. Powstały około 700 jako ukoronowanie wielowiekowej tradycji ustnych pieśni układanych i przekazywanych przez aojdów, jednakże ich kunsztowność formalna i treściowa wskazuje, że są to już dzieła kultury pisma. Ich autorem miał być poeta o imieniu Homer, o którym sami Grecy nie potrafili nic pewnego powiedzieć. Homerowe arcydzieła znalazły wielu naśladowców. Stworzyli oni na przestrzeni VII i VI w. cykl poematów dotyczących tych wątków mitu trojańskiego, które autor Iliady i Odysei pominął (poematy cykliczne; zachowały się tylko fragmenty).

Nieco później od Homera tworzył Hezjod, który użył tej samej epickiej formy do przedstawienia problematyki kosmo- i teogonicznej (Theogonia) oraz tematyki współczesnej, dając początek poezji dydaktycznej (Prace i dnie). W VII i VI w. nastąpiła prawdziwa eksplozja gatunków poetyckich, wszystkich ściśle powiązanych z ustnym wykonaniem: obok epickich hymnów (hymny homeryckie), pojawia się jamb (Archiloch), elegia (Kallinos, Tyrtajos, Mimnermos, Solon, Teognis), liryka indywidualna (Alkajos, Safona, Anakreont) i chóralna (Terpander, Alkman, Stesichoros, Ibykos).

Wraz z rozwojem liryki wzrasta społeczna ranga poety — na przełomie VI/V w. poeci liryczni byli znakomicie opłacanymi profesjonalistami (Simonides, Pindar, Bakchylides z Kleos). Jeszcze w pierwszej połowie VI w. poezja, jako szlachetniejszy typ wypowiedzi, była uważana za właściwe medium wszelkich treści intelektualnych:  formę  wierszowaną  przybiera  wówczas zarówno publicystyka polityczna (Solon), jak i traktaty filozoficzne (Ksenofanes z Kolofonu).

Około 550 pojawiają się pierwsze utwory pisane prozą: dzieło kosmogoniczne Siedmiokąt Ferekydesa z Syros i filozoficzny — traktat O naturze Anaksymandra z Miletu. Z tego samego czasu pochodzą zapewne bajki prozą przypisywane Ezopowi. Około 500 Hekatajos z Miletu napisał Obejście świata (Periegesis ges), czym zainicjował gatunek historiograficzny. V w. to okres rozwoju prozy, która zyskała sobie w literaturze pełne prawo obywatelstwa, zwłaszcza jako gatunek właściwy dla narracji historycznych (Herodot, Tukidydes) i traktatów fachowych   (wczesne   dzieła   Korpusu   Hippokratejskiego).   Poezja   liryczna, ustąpiła pierwszeństwa nowej formie poetyckiej: dramatowi (Grecji  Starożytnej teatr).

W Atenach z fuzji liryki chóralnej i epickiej fabuły zrodziła się, i po wielu eksperymentach (Tespis, Frynichos) wspaniale rozkwitła, tragedia (Ajschylos, Sofokles, Eurypides). Równolegle do niej rozwinęły się dwa lżejsze gatunki dramatyczne:   dramat   satyrowy   (jedyny   zachowany   w   całości   to  Cyklop Eurypidesa) i komedia (komedia stara: Kratinos, Eupolis, Arystofanes). Wraz z sofistami pojawił się nowy gatunek literacki, który wywarł niezatarte piętno na kulturze antycznej — retoryka. Gorgiasz z Leontinoj i Isokrates stworzyli teorię wymowy. Praktyka retoryczna jest reprezentowana przez stosunkowo licznie zachowane mowy z przełomu V i IV w. (Isokrates, Antyfont, Andokides, Lysias, Isaios). Wiek IV to czasy dominacji prozy. Obok narracji historycznych (Ksenofont, Efor, Teopomp) i rozmaitego typu pism fachowych pojawia się filozoficzny dialog (Platon), monolog (Arystoteles) i apologia (Ksenofont, Platon,  Isokrates). 

W  2. połowie  stulecia nadal kwitnie retoryka (Demostenes, Aischines z Sfettos i Hyperejdes). Równocześnie podupadł teatr; ani tragedia ani komedia (komedia średnia) nie wydały w tym stuleciu niczego, co dorównywałoby osiągnięciom wieku poprzedniego. W epoce hellenistycznej możemy mówić o pojawieniu się kultury książkowej. Poezja staje się uczona i traci kontakt z kontekstem wykonawczym (Kallimach, Teokryt). Odradza się epos dydaktyczny (Aratos z Soloj). W II–I w. poezja podupada. Równocześnie prymitywizuje się teatr. Obok komedii (komedia nowa; Menander) pojawia się mim (Herondas z Kos). Proza hellenistyczna, kontynuowała wszystkie ważniejsze gatunki literackie poprzedniej epoki, lecz znamy z niej głównie tytuły. Do nielicznych zachowanych dzieł należą historyczne narracje Polibiusza, Dionizjusza z Halikarnasu i Diodora Sycylijczyka.

Z nowych gatunków wymienić należy list literacki, zrodzoną w szkole perypatetyckiej biografię i cynicką diatrybę. Epoka hellenistyczna nie wydała wprawdzie wielu dzieł na miarę epoki poprzedniej, ale to wówczas ukształtowała się filologia jako dyscyplina naukowa zajmująca się badaniem literatury i powstały pierwsze biblioteki z prawdziwego zdarzenia (Aleksandria, Pergamon). Pierwszy okres panowania rzymskiego (do ok. 70 n.e.) był bodaj najgorszym okresem dla greckiej literatury, niemal nic się też z niego nie zachowało; wyjątek stanowi geograficzny traktat Strabona.

Wraz z Dionem z Prusy i Plutarchem rozpoczyna się w literaturze epoka nazwana drugą sofistyką, której naczelnym hasłem był powrót do kultury klasycznej. Nastąpiło odrodzenie retoryki (Herodes Attyk, Eliusz Arystydes) i filozoficznego dialogu (Lukian). Pewien renesans przeżyła historiografia (Appian, Arrian). Owocem antykwarycznego zainteresowania przeszłością był przewodnik po Helladzie Pauzaniasza. Z gatunków nie mających korzeni klasycznych uprawiano romans (Longos z Lesbos). W II stuleciu n.e. grecka literatura pogańska zaczęła ustępować coraz bardziej pola literaturze chrześcijańskiej. Z zachowanych dzieł powstałych po 200 należy wymienić mowy Libaniosa i Dionysiaka Nonnosa.

Teatr

Teatr grecki – wywodzi się z tradycji obrzędów religijnych, zwłaszcza związanych z obchodami ku czci Dionizosa. Widowiska te musiały być łatwo dostępne dla ludności, pierwsze sztuki wystawiano więc na wytyczonym u stóp wzgórza placu zwanym orchestra a na jego środku ustawiano ołtarz (thymele). Początkowo orchestra miała kształt zbliżony do prostokąta, koła albo elipsy, ostatecznie przyjął się kształt koła. Na placu (orchestrze) występował chór i odbywały się popisy taneczne, widzowie zasiadali na zboczu góry, początkowo bezpośrednio na ziemi, później na drewnianych ławkach. Tak powstała widownia   w   kształcie   dużego   (większego  od   półkola)  wycinka  koła,  czyli theatron.

W Atenach sztuki teatralne były wystawiane także na agorze, na prowizorycznie wzniesionych konstrukcjach drewnianych. Jednak w roku 490 p.n.e. (część źródeł podaje rok 499 p.n.e.) doszło do katastrofy – drewniana konstrukcja trybun załamała się i śmierć poniosło wiele osób. Najprawdopodobniej to wydarzenie zdecydowało o przeniesieniu widowisk w stałe miejsce, w okolice świątyni Dionizosa na południowym stoku akropolis. Wraz ze wzrostem liczby aktorów występujących na scenie i wzbogacaniem akcji przedstawień, niezbędne stało się pomieszczenie, w którym aktorzy mogli zmieniać stroje. Problem rozwiązano poprzez wybudowanie około roku 465 p.n.e. przy orchestrze, naprzeciw theatronu, budynku zwanego skene – inicjatorem tego przedsięwzięcia był Ajschylos. Skene szybko zaczęła służyć nie tylko jako garderoba, ale też jako tło do rozgrywanych przedstawień. W ścianie budynku umieszczono troje drzwi, przez które wychodzili aktorzy. Środkowe, najważniejsze służyły głównym postaciom (np. królowi), a boczne innym bohaterom dramatu. Z czasem przybyło bohaterów akcji, aktorzy przenieśli się z orchestry na proskeon.

W okresie klasycznym, około 425 p.n.e., rozpoczęto budowę teatru kamiennego, w miejscu istniejącego od czasów Pizystrata teatru z drewna. Budowa przebiegała etapami, a ukończono ją około 338 p.n.e. (lub 326 p.n.e.).  Nowy  teatr  mógł  pomieścić  około  17.000  widzów  (praktycznie aż do 30.000). Theatron o szerokości 100 m i wysokości 90 m oparto o stok skały, na którym zbudowano z 78 stopni, wysokich na 33 cm każdy, podzielonych na trzy części dwoma szerokimi przejściami (diazomata) biegnącymi po łuku. Najniższa część obejmowała 17 rzędów stopni, środkowa i najwyższa po 32 stopnie. Poruszanie się ułatwiało 7 przejść ze stopniami biegnącymi promieniście (kerkides). Na środku pierwszego rzędu umieszczono wykuty w kamieniu tron dla  kapłana  Dionizosa.  Skene  (o  wymiarach  46,5  x  6,5  m)  przybrała formę budowli o prostokątnej elewacji z dwoma wąskimi, wysuniętymi skrzydłami (paraskenionami) obejmującymi proskeon. Pomiędzy nimi a theatronem powstały przejścia zwane parodosami. Z przejść tych korzystał chór. Na ścianie skene, pomiędzy drzwiami umieszczano obrazy, tzw. pinakes, które służyły jako dekoracja. Orchesta miała średnicę 24 m.

Na zewnątrz teatru wybudowano portyk, który służył widzom jako schronienie przed słońcem lub deszczem. Teatr Dionizosa stał się wzorem dla innych teatrów budowanych w Grecji w okresie klasycznym. Najlepiej zachowanym teatrem greckim jest zbudowany około 330 p.n.e. teatr w Epidauros. Teatr zaprojektował Poliklet Młodszy. Widownia, rozmieszczona w 52 rzędach mogła pomieścić około 14 000 widzów.W okresie hellenistycznym  zachowano  podstawowe  elementy teatru greckiego, zmieniono jednak jego proporcje. Pogłębiono i podniesiono proskenion – cofnięto paraskeniony a sam proskenion oparto na słupach, otrzymując pod proskenionem przestrzeń zwaną hyposkenionem. Z hyposkenionu wychodzili aktorzy grający duchy lub bogów podziemia, schodami przechodzili na proskenion, gdzie mogli wygłaszać swoje kwestie. Wzbogaceniu uległy także dekoracje. Wprowadzono trójścienne graniastosłupy (periakty), na ścianach których były wymalowane różne obrazy. Obrót graniastosłupa umożliwiał szybką zmianę tła. Teatr grecki stał się wzorem dla budowanych w okresie późniejszym teatrów rzymskich.




Brak komentarzy:

Prześlij komentarz