Główne ośrodki miejskie

Ateny

Stolica  Grecji  i  ośrodek  administracyjny  nomosu  attyckiego  znajdował  się  w  południowo – zachodniej  części Attyki  nad  Zatoką  Sarońską.   Zawiązkiem  Aten  był  gród  warowny  z  okresu  mykeńskiego  tj.  drugiej  połowy  II  tysiąclecia  p.n.e.  Na  Akropolu  i  pobliskich wzgórzach  Areopag,  Pnyks  i  Nimfejon  powstało  i  rozwijało  się  główne  miasto  Attyki  od  momentu  jej  zjednoczenia. 

W  VI w. p.n.e.  na  otoczonym  murem  Akropolu  powstała  świątynia  Ateny Polias  zwana  Hekatompedonem,  a  u  jej  podnóża  okręg  Dionizosa.  Tu  znajdowały  się  wspaniałe  dzieła  architektury   takie  jak  Partenon,  Propyleje,  Erechtejon  czy  świątynia  Nike  Apteros.  Pizystratydzi  wybudowali   usytuowaną   na   południowy   wschód    od    wzgórza    świątynię Zeusa  Olimpijskiego.  Partrnon  zbudowany  w  latach  447 – 438  pod  kierunkiem  Fidiasza,  jak  i  świątynia  Zeusa  imponowały  rozmiarami,  dostojeństwem  i  bogactwem.  Kolumny  Partenonu  w  znacznie  większym  stopniu,  niż  ma  to  miejsce  w  innych  świątyniach,  łączą  moc  z  niezrównaną  gracją.  Znajdowała  się  tu  świątynia  Ateny  Partenos  z  jej  posągiem  dłuta  Fidiasza.  Propyleje,  czyli  paradna  brama  na  Akropol  została  zaprojektowana  przez  Mnesiklesa  i  zbudowana  w  latach  437 – 432  p.n.e.  Erechtejon – marmurowa   budowla   jońska  wzniesiona  w  latach  421 – 405  p.n.e.  łączyła  kilka  sanktuariów,  mianowicie  Ateny  Polias,  Posejdona  i  Erechteusza.  Elewacja  świątyni  Nike  Apteros  była  przemyślanym  uzupełnieniem  wspaniałości  Propylejów.  Uważa  się  ją  za  pomnik  wojen  perskich  zbudowany  na  miejscu  dawnego  ołtarza  Ateny  Zwycięskiej. 

Innym  obiektem  w  Atenach  była  Agora – ośrodek  życia  religijnego,  politycznego,  administracyjnego  i  handlowego.  O  kształcie  prostokąta  ograniczona  była  portykami,  świątyniami  i  gmachami  urzędów.  Znajdowała  się  tu   świątynia   Hefajstosa,    Metroon,   świątynia   Apollina   Patroosa,  portyk   Zeusa,  Droga Pantanejska  oraz  targ. 

Teatr  Dionizosa  czyli  odeon  powstały  w  czasach  imperium  rzymskiego  był  jedną  z  ostatnich  wielkich  budowli  publicznych  wzniesionych  w  Atenach  w  czasach  starożytnych.  Po  splądrowaniu  Aten  przez  Persów  w  480 r. p.n.e.  oraz  zwycięstwie  Greków  pod  Platejami  odbudowę  Aten  rozpoczął  Temistokles  od wzniesienia nowych  murów. Za rządów Peryklesa (443 – 429 r. p.n.e.) Ateny były jednym z najpotężniejszych państw greckich, założycielem  Ateńskiego    Związku Morskiego  oraz  największym ośrodkiem  kulturalnym  i  umysłowym   Grecji.  Tworzyli   tu   tacy   artyści   jak   Fidiasz,   Sokrates  czy  Anaksagoras  z  Kladzomen.  W  czasach  tych  podjęto  przebudowę  Akropolu  ateńskiego,  a  w  mieście  wielu  świątyń  np.  Hefajstosa  zwaną  Tezejonem,  portyków  np.  Stoa  Basileios  i  Stoa Eleuterios,  Prytanejonu  oraz   Buleuterionu,  ukończono  też  Długie  Mury  łączące  Ateny  z  portami  Pireus  i  Faleron.

Mimo  okresowych   niepowodzeń   politycznych   jakim     była     wojna    peloponeska, Ateny pozostały centrum  życia  umysłowego  w  IV w. p.n.e.,  Platon  założył  tu  swoją  Akademię,  a Arystoteles  pracownię,  a  po  utracie  potęgi politycznej  w  338 r. p.n.e.  doznawały  opieki  ze strony  władców hellenistycznych  np.  Eumenesa II  i  Attalosa II,  oraz  rzymskich  np.  Hadriana.  Zdobyte  i  zniszczone  w  86 r. p.n.e.  przez  Sullę były  Ateny  już  tylko  ośrodkiem  naukowym.  Pustoszone  i  ograbiane  w  czasie  najazdu  Herulów  i  Wizygotów,  po  zamknięciu  Akademii  Platońskiej w 529 r. n.e. straciły  znaczenie. Odzyskały  je  jako  stolica  niepodległej Grecji w 1834 r.

Galeria zdjęć

Delfy

 

Istniało niewątpliwie już w epoce mykeńskiej, o czym świadczą liczne wykopaliska. Zna Delfy i czci Homer, który jednak nazywa je Pythó. Miasteczko Delfy większego znaczenia nie miało nigdy, całą sławę zawdzięczało wyroczni. Powoli powstał tu cały okręg kultu, gdyż niemal wszystkie państewka Grecji chciały tu na świętej ziemi Apollina mieć swoje świątynie. Ośrodkiem tego świętego okręgu była świątynia Apollina wzniesiona ok. 600 p.n.e. Po pożarze z 548 p.n.e. w latach ok. 525 – ok. 505 p.n.e. świątynię odbudowano za pieniądze Alkmeonidów, przy wydatnej pomocy faraona Amazisa. W roku 373 p.n.e. ponownie zniszczona przez trzęsienie ziemi i przez pożar, została odbudowana przez Amfiktionów, nie odzyskując jednak dawnego znaczenia, jako miejsce pielgrzymek.

Przybytek Apollina był budowlą dorycką wzniesioną z porosu (porowatego wapienia) oraz białego marmuru paryjskiego reprezentującą typ peripterosu o wymiarach 5×15 kolumn. Płaskorzeźby z przyczółka świątyni wykonał sławny rzeźbiarz ateński Antenor[2]. W jednym z pomieszczeń świątyni stał stożkowaty blok marmuru, oznaczający środek ziemi, zwany Omphalos, czyli „pępek ziemi”, odnaleziony w roku 1915. Tu również biło święte źródło, Kassotis, obecnie wyschnięte. Skarbce na wota oraz pomniki były rozrzucone wzdłuż świętej drogi, która w formie litery Z przebiegała cały święty okręg, prowadząc do wielkiego teatru w północno-zachodniej jego stronie. O liczbie nagromadzonych tu z biegiem stuleci dzieł sztuki świadczy podawana przez Pliniusza liczba posągów, których za jego czasów miało być 3000.

Największym poważaniem cieszyły się Delfy w archaicznej Grecji, kiedy kapłani delficcy, przy pomocy swej wyroczni (w której zasiadała Pytia) kierowali całym niemal życiem Greków. Sława wyroczni wybiegała wtedy daleko za granicę Grecji. Zwracano się tu o radę i z Egiptu, i z państw Azji Mniejszej (Krezus), przynosząc bogate dary. Sama Pytia zasiadała na trójnogu i w „narkotycznych” oparach przepowiadała przyszłość, odpowiadając heksametrem. Jej odpowiedzi były zawsze dwuznaczne, by nikt nie mógł podważyć jej autorytetu. Podobno halucynogenne opary wydobywały się z małej szczeliny w komnacie Pytii, jednak szczeliny tej do dziś nie odnaleziono – wszak mogła wpadać w trans w jakikolwiek inny sposób (patrz Badania nowożytne poniżej). Początkowo Pytia była wybierana jedna, z rodzin arystokratycznych, przedtem musiała być odpowiednio wykształcona. Na pewno już w VI wieku wybierano 2 Pytie ze zwykłych rodzin, a do nich korpus pisarzy, którzy jej odpowiedzi układali odpowiednio w heksametrze. Trzeba zaznaczyć, iż nikt Pytii nie widział, a pytania kierowano za pośrednictwem kapłanów.

Zachwiała nieco autorytetem Delf mylna wyrocznia, udzielona Krezusowi, gdy się przygotowywał do wojny z Persami. Wyrocznia ta została potem a posteriori przez kapłanów poprawiona.Wyrocznia oznajmiła królowi iż widzi czerwone maki (czyli krew na polu bitwy) król wziął to za dobrą monetę i ruszył na wyprawę wojenną. Nie pomyślał, że to jego ludzie je „zasieją”. Podczas wojen grecko-perskich Delfy zajmują stanowisko wyczekujące, dając petentom bardzo wymijające i dwuznaczne odpowiedzi. Pomimo to Grecy po zwycięstwie uczcili wyrocznię wspaniałym złotym trójnogiem, ustawionym na słynnej spiżowej kolumnie z trzech splecionych żmij (pozostałości kolumny obecnie znajdują się na hipodromie w Stambule). Po wojnach perskich znaczenie wyroczni upada: przepowiednie są dawane od wypadku do wypadku, są chwiejne i bardzo często zupełnie mylne. Już Ajschylos jest niechętny Delfom, a Eurypides wręcz wyszydza Apollina. Druga wojna peloponeska, zakończona w roku 404 p.n.e., potem walki Fokejczyków z amfiktioniami i wyprawy Filipa Macedońskiego odbywają się podczas zupełnego upadku wyroczni. W świetle ostatnich badań geologów i archeologów, upadku dopełniły skutki geologiczne trzęsienia ziemi 373 p.n.e.

Ostatni okres świetności Delf przypada na panowanie cesarzy Trajana i Hadriana (98-138 n.e.), którzy przez wskrzeszenie znaczenia wyroczni chcieli podnieść swój wpływ na greckim Wschodzie. Zwłaszcza Trajan, pod wpływem Plutarcha, który był kapłanem delfickim, bardzo wydatnie przyczynił się do upiększenia świętego okręgu. Później Delfy powoli, lecz stale upadają, pomimo wysiłków Neoplatoników, chętnie zwracających się do Delf po przepowiednie. Ostatecznie zamknął prastarą świątynię cesarz Teodozjusz I Wielki. Pracę nad odkopaniem Delf rozpoczął w 1892 rząd francuski.

Galeria zdjęć

Olimpia

 

Najsławniejsze  greckie  sanktuarium  Zeusa  położone  u  stóp wzgórza  Kronosa,  przy  ujściu  rzeki  Kladeos  do  Alfejosu.  Miejsce najstarszych  panhelleńskich  igrzysk   olimpijskich  urządzanych   (776 p.n.e. – 393 n.e.)  co  4  lata na cześć Zeusa. W 426 n.e. spalone z  rozkazu  cesarza  Teodozjusza II. W  VI w. n.e. zrujnowane w czasie trzęsienia ziemi, z  czasem  pokryte  mułem  rzecznym. 

Sanktuarium  Zeusa  było  świętym  gajem  otoczonym murem Altis  o  powierzchni  ok. 4 ha  początkowo  posiadało  tylko  wielki  ołtarz  boga  i  Pelopejon,  tj. grobowiec  mitycznego  fundatora  igrzysk, Pelopsa.  Dopiero  od  VII w. p.n.e. rozpoczęto  stopniową  rozbudowę   okręgu.  Wówczas  w  pólnocno – zachodniej  części  wzniesiono  pierwszą  świątynię  -  mały  Herajon   przekształcony ok. 600 p.n.e. w  dorycki  peripteros.  W  ciągu  VI – V w. p.n.e.  13  miast   greckich   zbudowało   wzdłuż   północnego   muru   temenosu   swoje doryckie  i  jońskie  skarbce.  Natomiast  ze  składek  całej  Hellady  w  południowo – zachodniej  części  gaju  ufundowano  w  460 r. p.n.e.  wielki  i  wspaniały  Olimpiejon  (dorycki  peripteros 64,12  ×  27,68  m )  wg.  Projektu  Libona  z  Elidy,  którego  cella  mieściła  słynny   posąg  Zeusa  Olimpijskiego  dłuta  Fidiasza,  jeden  z  siedmiu  cudów  świata. 

W  połowie  IV w. p.n.e.  przy  wschodnim  murze  wzniesiono  piękny  portyk  Echa,  a  przed  trasą  skarbców  -  Metroon  czyli  świątynię  Matki  Bogów.  Olimpiejon  otaczały  niezliczne  pomniki  wotywne  i  posągi  zwycięzców  olimpijskich.  Nieco  dalej  znajdowały się  ołtarze  np.  Heraklesa,  stare  miejsca  kultu  herosów. Równocześnie  ok. 160 p.n.e  za  murami  Altis  wznoszono  obiekty  sportowo  -  użytkowe,     mieszkalne  i  administracyjne.  Na  wschodzie  zlokalizowano  najstarsze:  hipodrom  oraz  stadion  dla  ok.  40  tys.  widzów częściowo  przebudowany  w  V w. p.n.e.,  a  następnie  połączony  kryptoportykiem  ze  świętym  gajem. obecnie zrekonstruowany.  

Z  czasem  na  zachodzie  przebudowano  mieszkania  kapłanów  -  Theokoleon,  ogromny  gimnazjon  z  palestrą  ( III w. p.n.e.)  komfortowy  hotel  zwany  Leonidajonem  z  IV w. p.n.e.,  warsztat  Fidiasza  oraz  łaźnie  z  odkrytą  pływalnią,  a  na  południu  i  północy  gmachy  administracji  sanktuarium  czyli  Buleuterion  (VI – V w. p.n.e.).  Ogromny zespół zabytków z wykopalisk  m.in. posągi Nike  Pajoniosa  z  Mende,  Hermes  z  małym  Dionizosem Praksytelesa, rzeźby  i  płaskorzeźby  głównie  ze  świątyni   Zeusa podziwiać  można  w   miejscowym   muzeum.

Olimpia, jako miejsce pogańskie, została z rozkazu Teodozjusza I Wielkiego, zamknięta w roku 390, a organizowania igrzysk zakazano w roku 393. W XIX i XX wieku, od roku 1829, w Olimpii prowadzono systematyczne prace archeologiczne.

Płomień olimpijski, który płonie podczas nowożytnych igrzysk olimpijskich uzyskuje się zapalając go za pomocą promieni słonecznych skupionych przez paraboliczne zwierciadło na stadionie w Olimpii. Stamtąd jest on przenoszony przez olimpijską sztafetę do miejsca rozgrywania igrzysk w danym roku.

Stanowisko archeologiczne w Olimpii zostało wpisane na Listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Galeria zdjęć

Sparta

Wg starożytnej tradycji Sparta istniała już w epoce mykeńskiej; jednym z jej władców miał być Menelaos. Pozostałości miasta z tego okresu nie zostały jednak dotąd odnalezione.

Początki Sparty ustala się na XII-XI wiek p.n.e., kiedy Dorowie zaczęli się osiedlać w Lakonii. Przybyli na tereny Lakedaimonu około 1000 roku p.n.e. W IX wieku p.n.e. łączą się cztery osady (obai), min. Pitana, w dolinie rzeki Ewrotas tworząc miasto Spartę. W latach późniejszych dołączona zostaje piąta wioska, Amyklaj. W VIII-VII w. p.n.e. Sparta wyłoniła się jako znacząca potęga militarna. W latach 730-710 p.n.e. Spartanie zajęli sąsiednią krainę Mesenię, a jej ziemie podzielono między Spartan z wyłączeniem grupy tzw. partheniai, czyli urodzonych ze Spartanki i ojca nie-Spartanina. Około roku 706 p.n.e. właśnie partheniai opuścili Spartę i w południowej Italii założyli kolonię (apoikię) – Tarent. Meseńczycy pozostali na swojej ziemi jako uprawiający ją chłopi, oddając Spartanom połowę plonów. W 660 p.n.e. Messenia zbuntowała się przeciw Spartanom, rozpoczynając II wojnę meseńską. Dzięki zastosowaniu falangi Spartanom udało się rozbić powstanie w 640 p.n.e. W roku 550 p.n.e. Spartanie założyli Związek Peloponeski, który obejmował wiele polis w południowej Grecji.

Za twórcę Sparty jako bytu politycznego uważa się prawodawcę Likurga. Nie wiadomo, czy jest on postacią historyczną, bowiem już w czasach starożytnych uchodził za postać niemal mityczną. Żywot Likurga pióra Plutarcha zawiera krótki tekst traktujący o ustroju Sparty. Jest to tak zwana Wielka Rhetra napisana w dialekcie doryckim. Likurg miał jakoby otrzymać owe prawa od wyroczni delfijskiej, co znacznie podnosiło ich prestiż. Prawa Likurga miały zakończyć okres walk i niepokojów w Sparcie (około VIII w. p.n.e.).

Na czele spartańskiego państwa stało dwóch dziedzicznych królów (archagetai) z dynastii Agiadów i Eurypontydów, którzy spełniali funkcję dowódców armii oraz pełnili pewne obowiązki natury religijnej, lecz mimo to nie mieli wielkiej władzy. Zgromadzenie wojowników (apella), obywateli spartańskich, miało formalnie najwyższą władzę w państwie. W praktyce decyzje były podejmowane pod wpływem królów lub Rady Starszych, czyli geruzji, która liczyła 30 członków (w tym dwóch królów). Do geruzji powoływano szanowanych obywateli, którzy mieli ukończone 60 lat. Geruzja miała wyłączne prawo inicjatywy ustawodawczej. Społeczeństwo spartańskie podzielone było na trzy fyle: Hylleis, Dymanes oraz Pamphyloi, które wedle wszelkiego prawdopodobieństwa dzieliły się na fratrie.

Najważniejszymi urzędnikami byli eforowie, w liczbie pięciu, którzy pełnili urząd kolegialnie. Eforowie byli wybierani spośród wszystkich obywateli polis i mogli kontrolować nawet samych królów.

Spartanie samych siebie nazywali homoioi – równi, jednakowi. Rodowici Spartanie – pełnoprawni obywatele, którzy zresztą stanowili mniejszość ludności państwa (u szczytu potęgi, ok. 400 r. p.n.e., było ich 25 tysięcy wobec pół miliona niewolników[potrzebne źródło]), zajmowali się w znacznej części szkoleniem wojskowym i przygotowaniem do prowadzenia wojen. Od siódmego roku życia spartańskich chłopców poddawano rygorystycznym ćwiczeniom fizycznym i wojskowym (agoge), które miały z nich uczynić wybornych wojowników (hoplitów). Spartanie nie mieszkali w swych posiadłościach ziemskich, lecz wiedli wspólnotowe życie w mieście Sparta, gdzie toczyło się życie polityczne oraz wojskowe. Istotnym elementem życia Spartiaty były wspólne posiłki – syssitia.

W wyniku wielkiej reformy rolnej (wprowadzenie przypisywane Likurgowi) ziemia należąca do Sparty została podzielona na 9 000 działek (kleroj). Następnie ziemię przekazywano Spartiatom wraz z przypisanymi do niej helotami, którzy zajmowali się uprawą roli jakkolwiek byli pozbawieni praw obywatelskich i osobiście poddani Spartiatom. W zamian razem z całą rodziną mieli być w stałym pogotowiu bojowym.

W wojnach perskich na początku V w. p.n.e. Sparta (miasto o pow. 300 ha i 8 tys. mieszkańców) była połączona sojuszem z Atenami (zob. Termopile). W połowie stulecia doszło jednak do konfliktu między tymi najsilniejszymi greckimi polis. Wojnę tę, zwaną peloponeską wygrała Sparta, dzięki czemu zdobyła hegemonię w Helladzie. Zarówno Ateny jak i Sparta na przemian były opłacane przez Persję. Sparta utraciła hegemonię na rzecz Teb w 371 p.n.e. W następnych latach znaczenie Sparty malało. Głównym powodem był spadek liczby obywateli w wyniku wojen, przez co Sparta nie mogła wystawić tak silnej armii jak dawniej. W 146 p.n.e., podobnie jak cała Grecja, weszła w skład imperium Rzymskiego.

Państwem spartańskim zachwycała się oligarchia ateńska oraz filozofowie z Platonem na czele. Zachwycała ich prostota życia, jasność prawa oraz wysokie morale społeczeństwa mające swój wyraz w poświęceniu się całkowicie ideałowi wielkości Sparty. Do dziś jej historia jest klasycznym w swej oryginalności wycinkiem historii Hellady.

Eleuzis

 

Miasto  greckie  na  urodzajnej  równinie  w  Attyce  położone  nad  Zatoką  Sarońską.  W  okresie  mykeńskim  ważne  centrum  osadnicze,  od  VII w. p.n.e.  niezależne  politycznie  od  Aten,  później  znane  jako  główny  ośrodek  kultu  Demeter  i  Persefony  oraz  miejsce  panhelleńskich  misteriów  zwanych  eleuzyńskimi,  a  co  4  lata  igrzysk  zwanych  eleuziniami.  Okrąg  sakralny  u  stóp akropolis  w  Eleuzis,  wielokrotnie  powiększany  i  modyfikowany  zamykały  potężne  mury  fortyfikacyjne.  Święta  droga  z  Aten  prowadząca  do  niego  przez  dwie  monumentalne  bramy  - Wielkie propyleje  i  Małe  propyleje,  kończyła  się  przed  Telesterionem,  unikalną  budowlą  służącą  kultowi  Demeter  oraz słynnym  wtajemniczeniom  połączonym  z  widowiskiem  religijnym.  Część  obrzędów odbywała   się   też   przy  świętej  studni,  dwóch ołtarzach  bogiń  eleuzyńskich  i  w  Plutoninie.  Najstarszy  Telestrejon  z  1200 r. p.n.e.  miał  formę  megaronu.  W  ciągu  VI – V w. p.n.e.  rozbudowywany  i  monumentalizowany,  zwłaszcza  przez  Iktinosa  w  440 r. p.n.e.,  uzyskał  ostateczny  kształt  w  II w. n.e.  Częściowo  wykuty  w  południowo – wschodnim  zboczu  akropolis  na  planie  zbliżonym  do  kwadratu  miał  portyk  o  12  kolumnach,  amfiteatralną  widownię,  małe  sanktuarium i wewnętrzną  gęstą  kolumnadę.  Prawie  wszystkie  odkryte  zabytki  znajdują  się  w  miejscowym  muzeum.

Dodona

Miasto  w  Epirze,  ośrodek  kultu  Zeusa  Naiosa  i  Dione  z  najstarszą  grecką  wyrocznią  w  świętym  dębie,  uważanym  za  siedzibę  boga.  Wolę  Zeusa  odczytywali  ascetyczni  kapłani  głównie  z szumu  liści  dębu,  nadto  ze  szmeru  cudownego  źródła  i  lotu  świętych  gołębi.  Wyrocznia  w  Dodonie  szczególnie sławna we wcześniejszym okresie,  straciła  stopniowo  znaczenie na rzecz panhelleńskiej  wyroczni  w  Delfach  zachowując  do  II w.p.n.e.  jedynie  lokalny  charakter.  Miasto  zostało  zniszczone  w  219 r. p.n.e.  przez  Etolczyków.  Wykopaliska  odsłoniły  pozostałości świętego  okręgu  (temenosu)  Zeusa  z  III – II w. p.n.e. otoczonego murem,  z  niewielkimi  propylejami,  małą  świątynią Zeusa, miejscem świętego dębu, dwie świątynie Dione oraz bazylikę wczesnochrześcijańską  z  V – VI w. n.e.  Nad  temenosem,  na zboczu  akropolu  otoczonego  murami  z  IV w. p.n.e.  znajduje  się   zachowany  teatr  z  III w. p.n.e.  wykuty  w  skale.

 

Epidauros

Starożytne greckie miasto w Argolidzie na Peloponezie nad Zatoką Sarońską. W Epidauros od VI wieku p.n.e. do IV wieku n.e. istniało najsłynniejsze sanktuarium Asklepiosa (Asklepiejon) w świecie antycznym, którego kult zastąpił wcześniejszy na tym miejscu kult Apollina Maleatasa. Wykopaliska archeologiczne, systematycznie prowadzone od 1879 do 1974 przez archeologów greckich, wspomaganych przez badaczy francuskich, odsłoniły imponujące ruiny świętego okręgu (temenosu).

Najważniejsze budowle temenosu to:

• propyleje z III wieku p.n.e., stanowiące bramę do sanktuarium położoną od strony północnej;
• świątynia Asklepiosa w formie doryckiego peripterosa, bez wewnętrznej kolumnady i opistodomosu, o wymiarach 23,06 x 11,76 m, powstała według projektu Teodotosa ok. 370-380 p.n.e., z chryzelefantynową statuą boga (około 7 m wysokości; Asklepios siedzący na tronie z jedną ręką wspartą na lasce, a drugą spoczywającą na głowie węża, z psem leżącym u stóp) dłuta Trasymedesa z Paros, świętym źródłem, wielkim ołtarzem, ozdobiona rzeźbami m.in. Timoteosa;świątynia Artemidy w formie doryckiego prostylosu (320 p.n.e.);
• tolos z marmuru o średnicy 21,68 m na planie doryckiego peripterosu z koryncką kolumnadą wewnątrz, o niejasnej funkcji, zbudowany według projektu Polikleta Młodszego około 350 p.n.e., ozdobiony wewnątrz malowidłami Pauzjasza z Sykionu;abaton – sypialnia dla pacjentów oczekujących cudownego uzdrowienia podczas snu, w kształcie długiej (70 m) stoi z jońską kolumnadą, pochodząca z IV wieku p.n.e..

Wokół świątyni Asklepiosa i wzdłuż świętej drogi, znajdowały się półkoliste eksedry dla kuracjuszy, pomniki wotywne i stele z opisami cudownych uzdrowień.

W najbliższym sąsiedztwie okręgu zbudowano liczne budowle użytkowe:

• katagogejon (hotel) z IV wieku p.n.e., ze 160 pokojami dla pielgrzymów;
• gimnazjon z palestrą;
• stadion o bieżni długości 181 m;
• łaźnie Asklepiosa z biblioteką (II wiek n.e.) 
• najlepiej zachowany grecki teatr z 52 rzędami siedzeń ułożonych w dwóch kondygnacjach (po 32 i 20), zbudowany przez Polikleta Młodszego około 300 p.n.e., który mógł pomieścić 14 tysięcy widzów i gdzie co 4 lata odbywały się agony sportowo-dramatyczne zw. Asklepiami; okrągła orchestra, otoczona rowem odprowadzającym wody deszczowe, była z jednej strony zamknięta wysokim na 4 m proscenium; Pauzaniasz uważał ten teatr za największy w Grecji.

 

Na wschód od propylei w okresie wczesnochrześcijańskim zbudowano bazylikę, której pozostałości zachowały się do dnia dzisiejszego.

Korynt

Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z V tysiąclecia p.n.e. W starożytności Korynt był ważną grecką polis dorycką. Rządzona wówczas była przez monarchów z rodu Heraklitów. W roku 747 p.n.e. doszło do arystokratycznego zamachu stanu, gdzie główną rolę odegrał ród Bakchiadów. Instytucję króla jako głowy polis zastąpiono Prytanem, który był wybierany na rok. Sytuację szybko zdominowali Bakchiadzi, zdobywając szybko władzę absolutną. Opozycja została wygnana.

Około roku 657 p.n.e. doszło do zamachu stanu przeciwko despotycznej Bakchiadów oraz przegranej wojnie morskiej z Korkyrą (nie mylić z wojną z roku 435 p.n.e.). Władzę przejął Kypselos. który ogłosił się tyranem. Pod jego rządami, oraz jego następcy Periandra, zaczął się złoty wiek w historii Koryntu. Miasto było wówczas wielkim regionalnym ośrodkiem handlu i produkcji przedmiotów z brązu oraz ceramiki. O ile ojciec był dość życzliwym i opiekuńczym autokrator, to jego syn był bardziej krwawy i okrutny, jednak nadal prowadził skuteczną politykę gospodarczą, kulturową oraz międzynarodową.

W okresie klasycznym w Koryncie istniała wielka świątynia Afrodyty, a miasto stanowiło centrum 'prostytucji świątynnej', zatrudniając najwięcej hetairas[4]. Herodot wspomina, że korynccy najemnicy byli najlepszymi ale i najdroższymi wojownikami. Horacy o Koryncie napisał "non licet omnibus adire Corinthum", co oznacza "nie każdemu jest dane odwiedzić Korynt". Związane to było z wysokimi kosztami usług w tym mieście. W wyniku większego wzrostu liczby ludności niż wzrostu produkcji rolnej Korynt sukcesywnie prowadził politykę osadniczą. Do najważniejszych kolonii należały Korkyrą, Potydeja i Syrakuzy, które zaopatrywały metropolię w żywność. Wojna Koryntu z Korkyrą spowodowana była chęcią zwiększenia swoich wpływów we współdzielonych koloniach.

Od 580 p.n.e. zaczynają się odbywać co dwa lata igrzyska istmijskie. W polityce zagranicznej Korynt rywalizował z Atenami o przewodnictwo w jednoczeniu Hellady, rozwoju filozofii oraz kultury zaś z Tebami na płaszczyźnie gospodarczej. W Wojnie Peloponeskiej polis stanęło po stronie Sparty. Korynt powoli tracił na znaczeniu politycznym, aby je odzyskać weszło w sojusz antyspartański w Wojnie korynckiej. W trakcie jej doszło do wojny domowej w tym polis, po czym miasto zajęła armia Argos.

Było to pierwsze miasto akceptujące hegemonię Filipa Macedońskiego. Mediacje między Macedończykami a Hellenami doprowadziły do powstania Związku Korynckiego. Po wojnach Aleksandra Wielkiego miasto było kilkukrotnie najechane przez różnych hellenistycznych władców (np. 308 p.n.e. zostało zajęte przez Ptolemeusza I). Pomimo wielu zniszczeń Korynt nadal był dobrze rozwiniętym centrum kultury i gospodarki. Macedońską hegemonię zrzucono dopiero za pomocą rzymskich mieczy w 197 p.n.e..

W roku 146 p.n.e. Korynt został zburzony przez Rzymian. Odbudowany przez Cezara i Augusta w 46 p.n.e. Stał się stolicą rzymskiej kolonii (Colonia laus Iulia Corinthiensis), a potem prowincji Achai. Korynt stał się kosmopolitycznym centrum rozrywki dla rzymskich elit.

W czasach bizantyjskich miasto zostało dwukrotnie nawiedzone przez duże trzęsienia ziemi (375 oraz 551). Zostało splądrowane podczas inwazji Alaryka na Grecję w latach 395–396 oraz przez Rogera II w 1147. Za czasów Justyniana zbudowano nową linię murów obronnych miasta, które nazwano Examilion (sześć mil - exa to sześć w grece). Mianowane jako stolica temy Hellas.

Po IV krucjacie miasto znalazło się pod kontrolą Księstwa Aten, a później odbite przez Despotat Morei. Później Korynt znajdował się w rękach Wenecjan i Turków osmańskich. W latach 1881-1893 w poprzek Przesmyku Korynckiego przekopano Kanał Koryncki.

Troja

 

Obecnie uważa się, że Troja była miastem usytuowanym na wzgórzu Hisarlık w dzisiejszej Turcji. Pierwsze badania na tym terenie przeprowadził w latach 1871-1894 niemiecki archeolog-amator Heinrich Schliemann z asystującym mu od 1882 Wilhelmem Dörpfeldem. Odkryli oni na wzgórzu pozostałości 9 miast zakładanych w tym samym miejscu. Późniejsze badania z udziałem Carla Blegena w latach 1932-1938 przyniosły pierwsze poważne opracowanie naukowe. W 1989 roku pracę na tym terenie rozpoczęła misja Manfreda Korfmanna z Tybingi. Dopiero ta misja rozpoczęła prace nie tylko na cytadeli, ale też w tzw. dolnym mieście, które znajdowało się u jej stóp i miało kilkakrotnie większą powierzchnię.

Badania  archeologiczne  odkryły  na  wzgórzu  Hissarlik  dziewięć  warstw  osadniczych,  których  najstarsza    tzw.  Troja I  pochodzi  z  3000 – 2500 r. p.n.e.  Ilion   Homera  identyfikowana  była  kolejno  błędnie  przez  Schliemanna    z  Troją  II (ok. 2500 – 2200 p.n.e.), tj. małą  warownią  z  kompleksem  megaronów  przy  wspólnym  dziedzińcu  i  zespółem   złotych  wyrobów   tzw.  Skarbem  Priama,  i  zrujnowaną  być  może  na  skutek  najazdów  ludów  indoeuropejskich.   Później  mylono   ją   z  Troją  VI  (ok. 1900 – 1275 p.n.e.), tj. dużym  grodem  otoczonym potężnymi  murami  obronnymi, założonymi  prawdopodobnie  przez blisko  spokrewnionych  przybyszów  -  mówiącym   po  grecku  ludem  osiadłym  w  środkowej  Grecji  i  zniszczoną  zapewne  przez trzęsienie  ziemi.  Od  połowy  XX w.  wiadomo  już,  że  pradawny  Ilion,  to  warstwa  oznaczona  jako  Troja  VII  (ok. 1275 – 1225 p.n.e.), tj. grod, wkrótce  po  kataklizmie  trzęsienia  ziemi  skromnie odbudowany,   ze  śladami  pożaru,  który  zniszczył  go  ok. 1230 –1225 p.n.e.  Troja VIII  założona  ok. 720 r. p.n.e.  zawiera  m.in. ruiny  doryckiej  świątyni  Ateny  z  początków  III w. p.n.e.  Natomiast  Troja IX  to  pozostałości  m.in.  buleuterionu,  i  teatru.   Otoczona  była  przez  Rzym  szczególną  opieką  i  przetrwała  do IV w. n.e.

Miasto to zostało wpisane na światową listę dziedzictwa kultury UNESCO w 1998 r.

Knossos

W wyniku prac wykopaliskowych prowadzonych przez Arthura Evansa w latach 1899–1905, zostały odsłonięte ruiny pałacu o powierzchni około 17,4 tysiąca m². Ustalono, że sam pałac był wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany. Przypuszcza się też, że uległ częściowym zniszczeniom podczas trzęsień ziemi. Mimo około 600 lat historii budowla zachowała jedność funkcjonalną. Obszar zajmowany przez zwarte zabudowania tworzył nieregularny obrys, dostosowany do warunków terenowych. Nie odnaleziono śladów fortyfikacji, zatem przyjęto, że pałac ich nie posiadał. Do wnętrza prowadziły dwa wejścia: od strony południowej – przez monumentalne schody, portyk i salę kolumnową, oraz od strony północnej (starsze wejście) – przez labirynt korytarzy. Piętrowe zabudowania zostały dostosowane do ukształtowania terenu. Dolny poziom składał się z licznych małych pomieszczeń oddzielonych wąskimi korytarzami. Odkrywcom mocno zagęszczony układ ścian nasunął skojarzenia z labiryntem. Te liczne pomieszczenia pełniły funkcje magazynowe, gospodarcze i produkcyjne. Odnaleziono w nich pozostałości warsztatów kamieniarskich i garncarskich z zapasami materiałów. W magazynach, umieszczonych w najniższej części, odkryto zapasy zboża, oliwy, wina, umieszczone w glinianych beczkach (zwanych pitos). Kondygnacje rozdzielały płaskie stropy oparte na ścianach i kolumnach. Przypuszcza się, że niezachowane pomieszczenia umieszczone na wyższych poziomach były bardziej przestronne. O wielopiętrowej zabudowie świadczą częściowo zachowane klatki schodowe.

W centrum tej budowli umieszczono dziedziniec o wymiarach 29 × 60 m. Przy nim zgrupowano pomieszczenia reprezentacyjne i kultowe, z salą tronową i sanktuarium po stronie zachodniej. Po jego wschodniej stronie umieszczono megaron królowej i tzw. Salę Podwójnych Toporów. Posadzki w pomieszczeniach reprezentacyjnych wyłożone były płytami z kamienia. Ściany pokryto freskami, a kolumny pomalowano na kolor czerwony. W pałacu umieszczono też łazienki, wodociągi i kanalizację. Wnętrza oświetlały studnie świetlne.

W ruinach pałacu odkryto również liczne zabytki, m.in. ceramiczne figurki, naczynia, gliptykę oraz tabliczki pokryte pismem linearnym A i B.

Evans częściowo odtworzył pałac, ale rekonstrukcja ta spotkała się z krytyką, jako zbyt dowolna. Ponadto została przeprowadzona jeszcze przed I wojną światową, a w tym czasie obowiązywała zasada wiedeńskiej szkoły historyków sztuki i konserwatorów, która zezwalała jedynie na konserwację, bez jakichkolwiek działań rekonstrukcyjnych. Zdania współczesnych naukowców są nadal podzielone. Obecnie pałac jest udostępniony zwiedzającym, a pochodzące z niego freski znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Heraklionie.

Wokół pałacu rozmieszczone były liczne wille w ogrodach oraz domy w zabudowie zwartej. Na obrzeżach miasta odkryto monumentalne grobowce datowane na lata 1750–1450 p.n.e.

Budowla w Knossos związana jest z greckimi mitami o Minotaurze (labirynt), Ariadnie, Dedalu i legendarnym królu Minosie, który panował w potężnej starożytnej Krecie.

Warto dodać, że zupełnie inaczej przedstawia rolę pałacu niemiecki naukowiec Hans Georg Wunderlich w swojej książce Tajemnica Krety. Wywodzi on tam na podstawie badań geologicznych, archeologii porównawczej oraz logiki, że kreteńskie pałace, a więc między innymi ten w Knossos, to w rzeczywistości wielkie kompleksy zorganizowanego kultu zmarłych. Jego koncepcja nie jest jednak zbyt popularna. Spotkała się z szerokim sprzeciwem w środowisku naukowym, jako dość wydumana, niemniej bardziej racjonalna część założeń teorii Wunderlicha nie pozostaje odrzucana przez niektórych badaczy.

Mykeny

Zabudowania położone na zboczu wzgórza otaczają potężne mury cyklopowe. Do wnętrza prowadziły dwie duże bramy: Lwia Brama datowana na ok. 1250 p.n.e., Tylna Brama, oraz dwie mniejsze. Po przeprowadzeniu badań archeologicznych ustalono, że znajdujące się w obrębie murów obronnych w tzw. Okręgu Grobowym A groby szybowe pochodzą z okresu wcześniejszego. Pierwotnie znajdowały się poza murami. Podczas rozbudowy cytadeli poszerzono jej obszar i część nekropolii została włączona w jej obszar. Podczas tej rozbudowy wzniesiono także słynną Lwią Bramę. W najwyższej części twierdzy znajdował się megaron, siedziba władcy. W nim odkryto pozostałości fresków zdobiących ściany (przedstawienia figuralne scen walki oraz postaci kobiecych, możliwe że kapłanek), stiuków oraz posadzki ułożonej z kamienia gipsowego. Na terenie twierdzy znajdowały się także magazyny, pomieszczenia gospodarcze oraz domy mieszkalne.

Do najbardziej znanych grobowców odnalezionych na terenie nekropolii należą Skarbiec Atreusza, zwany też grobem Agamemnona, oraz grób Klitajmestry. Z późniejszego okresu pochodzą pozostałości świątyni (VII wiek p.n.e.) oraz teatru i gimnazjonu (III – I wiek p.n.e.).

Na miejscu dawnego grodu prowadzone są wykopaliska. Rozpoczął je Heinrich Schliemann w latach 1874–1876; kontynuowane były przez jego współpracownika Wilhelma Dörpfelda w latach1885–1887, a od 1920 pod kierownictwem A.J.B. Wace’a, który ustalił chronologię poszczególnych stanowisk archeologicznych na terenie Myken. W ostatnich latach prowadzili je greccy archeologowie (m.in. J. Papademetriu i G. Mylonas). Do najważniejszych wykopalisk należą ruiny akropolu (nazywanego też mykeńską cytadelą) wraz z pozostałościami pałacu oraz bogato wyposażone grobowce szybowe oraz komorowe (m. in znajdowały się w nich złote maski, np. maska Agamemnona, biżuteria, luksusowa broń). Znaleziono też ruiny wielu domów znajdujących się poza cytadelą, 50 tabliczek z pismem linearnym B, posągi gliniane.

 

Milet

Miasto  jońskie  z  czterema  portami  na  wybrzeżu  Karii  założone  pod  koniec  II tys. p.n.e. Było ojczyzną filozofów: Talesa, Anaksymandra, Anaksymenesa oraz geografa i historyka Hekatajosa oraz pisarza Arystydesa, któremu przypisuje się autorstwo opowiadań erotycznych.

Milet  skolonizował  szereg  miast  nad  Propontydą,  Morzem  Czarnym  i  w  Egipcie  tworząc  z  nich  swe  placówki  handlowe.  Był  dzięki  temu  potęgą  morską  i  handlową  współzawodniczącą  z  Kartaginą  i  Tyrem.  W  VII – VI w. p.n.e.  był  Milet  głównym  ośrodkiem  handlowym,  kulturalnym  i  naukowym  (jońska  filozofia  przyrody).  Słynął  przede  wszystkim  z  wyrobu  doskonałych  tkanin  z  wełny  frygijskiej  czy  purpury  milezyjskiej,  która  opanowała  w  VI  w. p.n.e.  niepodzielnie  wszystkie  rynki  greckie,  aż  do  Etrurii.  Podbity  od  połowy  VI w. p.n.e.  przez  Persów,  był  Milet  jednym  z  inspiratorów  powstania  miast  jońskich  w  499 r. p.n.e.  Został  wtedy  zdobyty  i  częściowo  zniszczony,  ale  w  494 r. p.n.e.  znowu  odbudowany  na  planie  hippodamejskim.

Należąc  do  Ateńskiego  Związku  Morskiego  został  zburzony   ponownie   przez   Aleksandra   Macedońskiego.   Dawne    znaczenie odzyskał  dopiero  w  czasach  rzymskich.  Milet  był  ośrodkiem  kultury  umysłowej  i  artystycznej,  ojczyzną  filozofów  Anaksymandra,  Talesa,  Anaksymandesa. Poza  śladami  m.in.  osady  jońskiej  z  IX w. p.n.e.  i  Miletu  archaicznego  na  wzgórzu  Kalabak  oglądać  można  dzisiaj  głównie  ruiny  miasta  hellenistycznego  i  rzymskiego.   W centrum  znajdują  się  dwie  agory - tzw.  Północna  i  Południowa z  monumentalną  bramą  z  II w. n.e.  Między  agorami  wznosi  się  buleuterion,  a  dalej  na  północ  gimnazjon  i  Delfinion  czyli  sanktuarium  Apollina  opiekuna  żeglarzy,  połączone  ongiś  drogą procesyjną  ze  świątynią  Apollina  w  pobliskiej  Didymie.  Nad zatoką  stoi  trzecia  agora  tzw.  Zachodnia  i  ruiny  teatru.

Halikarnas

Miasto  greckie  w  Karii  założone  przez  kolonistów greckich z Trojzeny i Argos. W VIII wieku p.n.e. należał do Heksapolis, związku sześciu miast doryckich razem z Lindos, Kamejros i Ialissos leżącymi na wyspie Rodos oraz z Kos i Knidos. W VI wieku p.n.e. miasto dostało się pod panowanie lidyjskiego króla Krezusa. W V wieku p.n.e. zagarnięte zostało przez Persów.

W latach 377-353 p.n.e. zależnym od Persów władcą Karii był Mauzolos. Przeniósł on stolicę swego państwa z Mylasy do Halikarnasu. Rozbudowując miasto wzorował się na planie Rodos, które otaczało półkolem port i rynek. Gdy zmarł, jego żona, a zarazem siostra, Artemizja, nakazała zbudować grobowiec dla męża. W roku 353 p.n.e. budowla była ukończona. Grobowiec Mauzolosa – Mauzoleum – jeden z siedmiu cudów świata słynął z piękna i stał się wzorcem dla innych budowli tego typu. Bryłę  grobowca  tworzyła  jońska  świątynia  z  kolumnadą,  wsparta  na  potężnym  cokole  i  zwieńczona  24 – stopniową  piramidą  Na  jej  szczycie  znajdowała  się  kwadryga  z  posągami  zmarłych.  Cokół  opasywał  fryz  wyobrażający  amazonomachię  dłuta  Skopasa,  Leocharesa,  Byraksisa  i  Timoteosa.  Halikarnas  był  ojczyzną  historyków  Herodota  i  Dionizjosa. Mauzoleum przetrwało do początków XVI wieku n.e., kiedy to posłużyło budującym fortecę joannitom jako źródło budulca. Halikarnas  posiadał  wiele  pięknych  budowli,    akropolis  świątynię  Aresa  ze  statuą  dłuta  Leocharesa,  w  mieście  świątynię  Afrodyty  i  Hermesa,  portyk  Apollina,  teatr.

W 334 roku p.n.e. Aleksander Macedoński zdobył bronione przez Persów miasto, które uległo wówczas zniszczeniu. W  latach  280 – 200 p.n.e.  znajdowało  się  pod  władzą  Ptolemeuszy,  a  w  129 r. p.n.e.  włączone  zostało  do  rzymskiej  prowincji  Azja. Z Halikarnasu pochodzili historycy Herodot i Dionizjusz.

 

Efez

  

W starożytności jedno z 12 miast jońskich w Azji Mniejszej. Leżało przy ujściu rzeki Kaystros do Morza Egejskiego na terenie obecnej Turcji. Miasto jońskie zostało założone najprawdopodobniej w IX w. p.n.e.. Chociaż można spotkać się także z innym datowaniem, sięgającym do XI i XIV wieku p.n.e. i opiniami historyków łączących początki Efezu ze stolicą hetyckiego królestwa Arzawa, Apasas. Nazwa ta jest tłumaczona jako Miasto Królowej Matki. Jednak najstarsze zabytki archeologiczne, odnalezione w okolicach wzgórza Ayasuluk, to fragmenty ceramiki mykeńskiej.

Badacze zwracają uwagę na fakt, iż Efez znany był w starożytności jako jeden z najstarszych i największych ośrodków kultu bogini Matki. Według greckich legend miasto zostało założone przez Amazonki. Kallimach z Cyreny w Hymnie do Artemidy (237-245) mówi, iż Amazonki ustawiły drewnianą podobiznę Artemidy pod dębem w Efezie, zaś po złożeniu ofiary odtańczyły dla niej taniec wojenny i grały pieśni. Następnie wokół drewnianego posągu zbudowano fundamenty. W istocie, Artemida w mitologii posiadała wiele cech Amazonki: była niezależna, potrafiła władać bronią i walczyć (często przedstawiano ją z łukiem i kołczanem), była łowczynią i opiekunką zwierząt, unikała kontaktów z mężczyznami, z których także wielu zabiła.

Na monetach bitych w Efezie już w IV wieku p.n.e. widnieje pszczoła (królowa-matka) jako symbol miasta i jego bogini. Źródła hetyckie z XIV wieku p.n.e. wspominają o mieście Apasa(s) lub Abasa(s) leżącym w królestwie Arzawa. Uczeni uważają, iż greckie Εφεσος pochodzi od hetyckiego Apasas, które tłumaczone jest jako miasto Królowej Matki czy też miasto Bogini Matki w nawiązaniu do pszczelej królowej-matki. Nazwa Apasa zawiera bowiem italskie (ang. pre-Latin) słowo apis oznaczające pszczołę.

W VI wieku p.n.e. król Krezus zbudował tu świątynię Artemidy, która została później uznana przez Greków za jeden z siedmiu cudów świata. Artemida była czczona zarówno jako Bogini-Matka (jej słynny posąg w Efezie przedstawiał kobietę o niezliczonych piersiach) jak i Wieczna Dziewica. O sile tego kultu przekonali się w I wieku n.e. pierwsi chrześcijanie, kiedy to o mały włos nie doszło do zlinczowania apostoła Pawła (Dzieje 19:30-31). Efez słynął także z kultu Kybele, Wielkiej Matki, na której cześć obchodzono tam specjalne święta.

Wykopaliska archeologiczne potwierdziły także istnienie w Efezie świątyni Isis – egipskiej Bogini-Matki. Isis była także czczona pod postacią Bogini Matki z Dzieciątkiem – do naszych czasów zachowały się liczne posągi przedstawiające Isis, która karmi piersią małego Horusa.

Do Efezu prowadzą dwa wejścia: jedno od strony portu, drugie przez zbudowaną w na polecenie cesarza Wespazjana bramę w murach miejskich z czasów Lizymacha. Z bramy zachowały się tylko fragmenty. W pobliżu wejścia widoczne są pozostałości łaźni Variusa zbudowanej w II wieku oraz ruiny miejskiej agory z zachowanymi fragmentami bazyliki. Wcześniej (do IV wieku), w tym miejscu znajdował się cmentarz, przez który prowadziła święta droga. Zachowały się także fragmenty świątyni Izydy z I wieku.

• Odeon znajduje się w pobliżu agory. Został zbudowany w II wieku przez Vediusa Antoniusa i jego żonę Flawię Papionę. Jest to niewielki teatr mieszczący na widowni 1500 – 2000 osób. Odbywały się w nim koncerty i spotkania rady miasta. Przy schodach pomiędzy siedzeniami w najniżej położonych rzędach zachowały się ozdobne lwie łapy. Badania wskazują, że odeon posiadał drewniane zadaszenie chroniące przed promieniami słońca i opadami deszczu.
• świątynia Dea Roma i Divus Julius została zbudowana w I wieku przez Oktawiana Augusta dla uczczenia Juliusza Cezara i Rzymu. Z budowli widoczne są tylko nieliczne fragmenty kolumn.
• Prytanejon – budynek rady miejskiej został zbudowany w I wieku, podczas sprawowania władzy przez Oktawiana Augusta, przebudowany w III wieku. Był to budynek poprzedzony dziedzińcem otoczonym portykami. Na dziedzińcu palił się wieczny ogień, którym opiekowali się kapłani Kureci. Było to też miejsce poświęcone bogini Artemidzie, której posąg znaleziony na terenie wykopalisk prowadzonych w tym miejscu, znajduje się obecnie w muzeum w Selçuk. Z budynku prytanejonu zachowały się tylko nieliczne elementy, np. pojedyncze kolumny z fragmentem belkowania, łuk nad przejściem.
• Droga Kuretów będąca częścią świętej drogi wiodącej do Świątyni Artemidy, prowadzi od budynku odeonu w kierunku Biblioteki Celsusa. Zgodnie z tradycją przechodziła tędy procesja kapłanów Kuretów niosących drewno do podtrzymywania świętego ognia. Wzdłuż drogi zachowały się liczne pomniki. Widoczny jest też nadal system kanalizacyjny. Przy drodze archeologowie odnaleźli komnatę grobową datowaną na I wiek. Grobowiec, w którym pochowano młodą kobietę nazwano "Oktagonem".
• Świątynia Domicjana, zbudowana w latach sprawowania władzy przez cesarza, należała do największych w mieście. Mieściła się na Placu Domicjana. Świątynia została zbudowana na wysokiej krepidomie z 8 stopniami (krepis). Sam budynek miał formę peripterosu z 8 kolumnami od frontu i 13 przy elewacjach bocznych. Przed nią, na dwumetrowym postumencie, ustawiono wysoki (5,0 m) pomnik cesarza Domicjana. Po zamordowaniu Domicjana, zgodnie z uchwałą senatu, zniszczono większość jego posągów i obiektów z nim związanych, sam zaś gmach poświęcono ojcu Domicjana – Wespazjanowi. Pozostałości świątyni znajdującej się w Efezie należą do nielicznych, zachowanych śladów związanych z jego imieniem.
• Fontanna Pollia została zbudowana w 97 przez Sextiliusa Pollio. Zasilana była z akweduktu doprowadzającego wodę na agorę. Ścianę basenu fontanny zdobiła grupowa rzeźba przedstawiającą spotkanie Odyseusza z Polifemem. Rzeźba jest starsza od fontanny. Początkowo była umieszczona w świątyni Izydy, obecnie wystawiana jest w Muzeum Archeologicznym Efezu w Selçuk. Na terenie wykopalisk znajduje się zrekonstruowany łuk fontanny.
• Monument Memmiusa, zbudowany dla upamiętnienia dyktatora Sulli i Gajusa Memmiusa, budowniczego akweduktu zaopatrującego Efez w wodę. Budowa pomnika wiąże się z wydarzeniami z 86 p.n.e.. Podczas wojny Sulli z Mitrydasem, mieszkańcy Efezu opowiedzieli po stronie króla Pontu. Monument zbudowano na podwyższeniu z kilku stopni, na planie kwadratu. W narożach budowli ustawiono cztery masywne filary, które połączono łukami tworząc formę przypominająca baldachim. Całość wieńczyła attyka ozdobiona rytmicznie rozmieszczonymi niszami, w których umieszczono rzeźby. Na terenie wykopalisk eksponowane są pozostałości tego pomnika. Cztery kolumny znajdujące się w pobliżu pomnika, to pozostałości fontanny z okresu hellenistycznego.
• Brama Heraklesa zbudowana została na przełomie IV i V wieku nad Drogą Kuretów, w pobliżu monumentu Memmiusa. Była to dwupoziomowa konstrukcja. Zachowane filary, ozdobione reliefami z wyobrażeniem Herkulesa pochodzą ze starszej bramy, zbudowanej w II wieku najprawdopodobniej w pobliżu bramy wjazdowej do miasta. Brama ta miała uniemożliwić wjazd większych pojazdów. Oprócz filarów zachował się także fragment reliefu przedstawiający Nike.
• Fontanna Trajana, zbudowana została na początku II wieku (ok. 102 – 114) dla upamiętnienia cesarza Trajana. To dwukondygnacyjne, wysokie (całość miała ok. 12,0 m wysokości) nimfeum z trzech stron otaczało basen z wodą. W niszach, pomiędzy kolumnami umieszczono posągi. Przedstawiały one rodzinę władcy, Afrodytę, Dionizosa. Posąg władcy, naturalnej wielkości, zdobił elewację frontową a spod jego stóp wypływała woda. Odnalezione fragmenty rzeźb (z posągu Trajana zachowała się tylko stopa) są wystawione w muzeum a na terenie wykopalisk znajduje się częściowo zrekonstruowana budowla.
• Domy na tarasach, należały do bogatszych mieszkańców Efezu. Najstarsze z nich zostały zbudowane na początku I wieku. Największy rozkwit tej dzielnicy przypada na II – IV wiek. W późniejszych stuleciach stopniowo zabudowa została zaniedbana. Ostatnie domy zostały opuszczone w połowie VII wieku. Były to typowe domy z pomieszczeniami rozmieszczonymi wokół wewnętrznego dziedzińca, atrium, otoczonego perystylem. Ogrzewane centralnie systemami zwanymi hypocaustum, zaopatrywane w wodę z niewielkich domowych fontann, ozdobione różnobarwnym marmurem, mozaikami, freskami często o tematyce mitologicznej. W niektórych domach, na parterze mieściły się sklepy. Odkryte wśród ruin przedmioty codziennego użytku, wyposażenia pomieszczeń, mozaiki i freski są eksponowane w muzeum w Selçuk.
• Świątynia Hadriana, zbudowana w porządku korynckim w II wieku dla uczczenia cesarza Hadriana. Cellę i poprzedzający ją niewielki pronaos przykrywał dwuspadowy dach podparty od frontu czterema kolumnami. Środkowe kolumny spinał łuk poniżej którego, nad wejściem do świątyni umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą najprawdopodobniej Meduzę. Fryz w przedsionku, ozdobiony płaskorzeźbami dodano podczas odbudowy świątyni przeprowadzonej w IV wieku. Przedstawione na nim sceny obrazują mity, które opowiadają o losach herosów i bogów. Przedstawione tam postacie to np. legendarny założyciel Efezu, Androklos, Herakles, Tezeusz, Persefona, Amazonki, Dionizos a także cesarz Teodozjusz I, jego żona i syn Arkadiusz obok Ateny. Przed świątynią, na postumentach, znajdowały się posągi cesarzy: Dioklecjana, Konstancjusza, Maksymiana, Galeriusza.
• Łaźnie Scholastyki, typowe termy rzymskie, zostały zbudowane w I wieku, odnowione zostały w V wieku przez kobietę o imieniu Scholastyka, której posąg (bez głowy) nadal znajduje się na tarasie, przy wejściu do łaźni. Termy sąsiadują z latrynami dla mężczyzn (latryny dla kobiet były zlokalizowane w innej części miasta), tworząc kompleks budynków służących mieszkańcom miasta.
• Latryny dla mężczyzn, zlokalizowano na wschód od łaźni Scholastyki. Budowę ich wiąże się w otwarciem garbarni pod koniec I wieku, podczas sprawowania władzy przez cesarza Wespazjana (z moczu uzyskiwano produkty wykorzystywane podczas garbowania skór). Był to częściowo zadaszony budynek z basenem w centralnej części. Dach podpierały kolumny a ściany zdobiły marmurowe płyty. We wnętrzu umieszczono posągi z brązu. Pod ścianami umieszczono marmurowe płyty z otworami. Latryny zaopatrzone były w system kanalizacyjny, przez który przepływająca woda spłukiwała odchody zbierane w specjalnym basenie.
• W sąsiedztwie łaźni, naprzeciw Biblioteki Celsusa odkryto ruiny budynku, który uznano za dom publiczny. Obecnie zaczynają przeważać poglądy, że był to prywatny, piętrowy budynek mieszkalny. Zbudowany został w IV wieku. Pomieszczenia rozplanowano wokół wewnętrznego dziedzińca o wymiarach 20,5 x 20,5 m. Wnętrza ozdobiono mozaikami, freskami. Podczas prac wykopaliskowych prowadzonych w tym rejonie znaleziono figurkę Priapa eksponowaną w muzeum w Selçuk.
• Świątynia Serapisa poświęcona Serapisowi, egipsko-greckiemu bóstwu została zbudowana w II wieku. Budowla została wzniesiona z ogromnych bloków marmuru (niektóre z nich ważą ponad 50,0 t), kolumny o średnicy ok. 1,5 m miały wysokość 12,0 m. Wewnątrz świątyni najprawdopodobniej znajdował się posąg bóstwa wykonany z granitu. Świątynia została zbudowana w porządku korynckim. Nie jest pewne, czy budowa jej została ukończona. Na żadnym z bloków kamiennych nie odnaleziono inskrypcji.
• Biblioteka Celsusa
• Brama Mazeusa i Mitridiusza, znajduje się w sąsiedztwie biblioteki Celsusa i agory handlowej. Została zbudowana przez Mazeusa i Mitrydatesa w formie trójprzelotowego łuku triumfalnego i dedykowana cesarzowi Augustowi, jego żonie Liwii, córce Julii i Agrypie. Od strony agory, na bramie zachował się napis z czasów rzymskich – "ci, którzy tu sikają".
• Agora handlowa początkowo zajmowała plac o wymiarach około 110 x 110 m. Odnowiona przez Karakallę, na początku III wieku została nieco pomniejszona. Otaczała ją stoa, z trzech stron parterowa i piętrowa na czwartym boku. Wewnątrz mieściły się sklepy i magazyny. Na środku placu umieszczono zegary: wodny i słoneczny.
• Ulica Marmurowa, prowadzi od biblioteki Celsusa, wzdłuż handlowej agory, w kierunku teatru. Jest to wykładany marmurowymi płytami odcinek Świętej Drogi, która prowadziła aż do Świątyni Artemidy. Zachowany fragment został przebudowany w V wieku. Widoczne wzdłuż drogi kanały ściekowe umieszczono poniżej poziomu ulicy. Uwagę zwraca relief na jednej z płyt ulicy, przedstawiający głowę kobiety i lewą stopę. Najprawdopodobniej była to reklama domu publicznego.
• Wielki Teatr mieszczący się przy zbiegu ulicy Marmurowej i drogi Arkadyjskiej został wkomponowany w zbocze góry Pion (Panaır). Budowę teatru rozpoczęto podczas sprawowania władzy przez Lizymacha w III wieku p.n.e. Z tego okresu zachowała się orchestra i w prawie niezmienionym układzie widownia (cavea), która nieco zmodyfikowano podczas odbudowy przeprowadzonej przez Klaudiusza i Trajana. Największe zmiany zostały wprowadzone w konstrukcji sceny (pulpitum), którą powiększono i obniżono do wysokości 2,7 m nad poziom orchestry. Do sceny z dwóch boków dobudowano rampy a w głębi zbudowano budynek sceniczny – skene. Pierwsze i drugie piętro fasady zbudowano podczas panowania Nerona a trzecie dopiero pod rządami Septymiusza Sewera. Fasadę sceny ozdobiono kolumnami i niszami, w których umieszczono rzeźby. Rzymskim elementem są także sklepienia nad wejściami do teatru. Widownia teatru została podzielona diazomatami na trzy części, promieniście rozmieszczone przejścia (kerkides) wprowadzają podział na 12 sektorów. W półkolu o promieniu 154,0 m i wysokości 38,0 m przygotowano miejsca dla 24 tysięcy widzów. Na galerii były dodatkowe miejsca dla około 1000 osób. Był to jeden z największych teatrów Jonii, który i w naszych czasach gromadzi publiczność podczas corocznych Efeskich Festiwali Muzycznych.
• Droga Arkadiusza nazywana też Arkadyjską albo drogą portową, prowadzi od teatru w kierunku portu. Jej nazwa związana jest z imieniem cesarza Arkadiusza, który doprowadził do jej odbudowy. Jak wynika z inskrypcji odkrytych w teatrze, ulica była oświetlona dwoma rzędami pochodni. Pod kolumnadą, wzdłuż obu stron ulicy znajdowały się sklepy. Pod mozaiką nawierzchni znajdował się system kanalizacyjny. Na zachowanych korynckich kolumnach odnaleziono inskrypcje, z których wynika, że na nich umieszczono rzeźby przedstawiające czterech Ewangelistów. W pobliżu portu znajdowało się nimfeum.
• Kościół Marii Panny. W II wieku, w pobliżu portu wybudowano bazylikę. Było to miejsce handlu o wygodnej lokalizacji dla przypływających do portu kupców. Po uznaniu chrześcijaństwa za religię państwową, bazylikę przebudowano na kościół. Była to trójnawowa budowla o długości 265,0 m i szerokości 90,0 m. Kościół Marii Panny był miejscem obrad soboru Efeskiego.
• Stadion został zbudowany w I wieku, podczas sprawowania władzy przez Nerona. Obiekt miał wymiary 228,0 x 38,0 m i służył jako miejsce zawodów sportowych. Reliefy rozmieszczone wzdłuż ulicy Marmurowej przedstawiają wyścigi, walki gladiatorów i zawody atletyczne, które najprawdopodobniej odbywały się w tym miejscu. W czasach bizantyjskich obiekt został częściowo rozebrany, a materiał wykorzystano przy budowie zamku w Selçuk. Mimo że niewiele zostało z tej budowli, corocznie wiosną, odbywają się w tym miejscu zapasy wielbłądów. W pobliżu stadionu znajdują się pozostałości gimnazjonu zbudowanego przez Vediusza Antoniusza w połowie II wieku (Gimnazjon Vediusa). Z odnalezionych inskrypcji wynika, że budowla była poświęcona Artemidzie i Antoniniusowi Piusowi, którego pomnik znajdował się w centralnej części budowli.

Na terenie ruin odkryto jeszcze wiele innych obiektów. Większość z nich jest niedostępna dla zwiedzających. Na terenie Efezu nadal są prowadzone prace archeologiczne.

W Efezie znajdowała się słynna świątynia Artemidy (uznawana za jeden z siedmiu cudów świata), ale nie przetrwała ona do naszych czasów. Jej pozostałości znajdują się po drugiej stronie szosy łączącej Selçuk z Kuşadası.

Dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu (u ujścia rzeki), Efez rozwinął się jako miasto portowe i ośrodek handlowy. W VII wieku p.n.e. miasto zostało zniszczone podczas najazdu Kimmerów. Około 560 p.n.e. Efez został zdobyty przez króla Lidii Krezusa, który je odbudował. W 546 p.n.e., po zwycięstwie Cyrusa Wielkiego przeszedł pod panowanie perskie. W tym czasie w Efezie urodził się i mieszkał filozof Heraklit oraz malarz Parrazjos. Podczas powstania jońskiego Efez nie przyłączył się do zbuntowanych miast, dzięki temu nie został zniszczony. W 334 p.n.e. został zdobyty przez Macedończyków. Po śmierci Aleksandra Wielkiego odziedziczył je Lizymach, który przeniósł je (ok. 2,5 km w kierunku południowo-zachodnim) do doliny pomiędzy wzgórzami Coressus (Bülbür Dağ) a Pion, budując nowy port i mury obronne. Lizymach zmienił też nazwę miasta na Arsineia (nowa nazwa przetrwała do 281 p.n.e.). Nowa lokalizacja miasta związana była z trwającym nieustannie procesem zamulania portu osadami niesionymi przez rzekę (pierwsze próby ratowania portu były podjęte jeszcze przez króla Attalosa II). W 133 p.n.e. po śmierci króla Pergamonu Attalosa III, na mocy pozostawionego testamentu, Efez wraz z całym królestwem pergamońskim, przeszedł pod panowanie imperium rzymskiego. W czasach rzymskich był stolicą prokonsularnej Azji (zachodniej części Azji Mniejszej). Był to kolejny okres rozwoju miasta. Jednak rosnące podatki doprowadziły do powstania przeciwko Rzymianom ("nieszpory efeskie" w 88 p.n.e.) podczas wojny Mitrydatesa VI Eupatora z Rzymem.

W I wieku do Efezu dotarła wiara chrześcijańska. Św. Paweł, podczas swoich podróży misjonarskich, najprawdopodobniej trzykrotnie gościł tu i nauczał. Podobno najdłużej przebywał w mieście w latach 55 – 58 (przez około 2,5 roku). Rosnąca liczba osób przyjmujących nową wiarę spowodowała zmniejszenie zamówień związanych z kwitnącym na tym terenie kultem Artemidy. Nie spodobało się to rzemieślnikom, którzy podburzeni przez Demetriusza urządzili manifestację w teatrze podczas głoszenia nauk przez św. Pawła. Tłum, wykrzykujący hasło Artemida z Efezu jest wielka!, wzbudził zamęt w teatrze i porwał tam kilku towarzyszy św. Pawła. Po tych wydarzeniach św. Paweł opuścił Efez (Dzieje Apostolskie 19,8-20,1). Chrześcijaństwo w Efezie jednak przetrwało. Do gminy chrześcijańskiej św. Paweł skierował jeden swój list do Efezjan. Drugi list do Efezjan znajdujemy w Apokalipsie św. Jana (Ap 2,1-7). Po edykcie cesarza Teodozjusza z 381 zamknięto świątynię Artemidy a chrześcijaństwo stało się religią dominującą.

W III wieku Efezu nie ominęły najazdy Gotów, którzy złupili je w 263 r. Później Efez już nie odzyskał swojej świetności.

 

Pergamon

Założenie miasta przypisywane jest Eolom i datowane nawet na VIII w. p.n.e. Wchodziło w skład imperium Aleksandra Wielkiego. Po jego śmierci, w Pergamonie władzę sprawował Lizymach, który rozbudował i wzmocnił fortyfikacje miasta, które służyło mu za skarbiec. Zdobyty podczas walk o władzę (wojny diadochów) skarb ukrył w mieście. Wojsko Lizymacha zostało pokonane przez Seleukosa w bitwie pod Kuropedion w lutym 281 p.n.e. Lizymach zginął podczas bitwy a pozostawiony przez niego dla obrony Pergamonu Filetajros Pergameński jeszcze w 282 p.n.e. opanował akropol i ogłosił się władcą miasta i sprzymierzeńcem Seleukosa.

Filetajros, założyciel dynastii Attalidów, władał Pergamonem do 263 p.n.e., a po jego bezpotomnej śmierci miasto odziedziczył jego bratanek Eumenes I. Kolejnym władcą był jego adoptowany syn Attalos I, który w 240 p.n.e. nad Kaikos pokonał Galatów i ogłosił się królem Pergamonu. Rządy Attalosa I zapoczątkowały znaczny rozkwit i zasięg terytorialny królestwa pergameńskiego a 205 p.n.e. doprowadził do przymierza z Rzymem. Największy rozkwit miasta nastąpił za panowania Eumenesa II, spadkobiercy Attalosa I.

Od 133 p.n.e., na mocy testamentu Attalosa III miasto przeszło pod panowanie Rzymian, jako stolica rzymskiej prowincji Azji.

Pergamon należał do najpiękniejszych miast hellenistycznych i był wspaniałym przykładem urbanistyki hellenistycznej. Za panowania dynastii Attalidów rozbudowano akropol pergameński, położony na wzgórzu o wysokości 300 m. Rozplanowanie licznych budowli i siatka ulic nawiązywały do ukształtowania terenu a całość otaczały mury obronne. W skład kompleksu wchodziły m.in.:

• wielka Biblioteka Pergamońska (druga po Bibliotece Aleksandryjskiej), której budowę rozpoczął Attalos I. Zbiory biblioteki liczyły ok. 200 000 zwojów);
• teatr dla 10 000 widzów. Rozwiązanie architektoniczne budowli wzorowane jest na teatrach greckich. Widownia została wbudowana w strome zbocze i rozbudowana mocno wzwyż na wąskim wycinku koła (ukształtowanie zbocza nie pozwoliło na wybudowanie typowej widowni opartej na planie zbliżonym do półkola);świątynia Dionizosa znajdowała się poniżej teatru, pozostały z niej nieliczne fragmenty;
• świątynia Ateny Polias, zbudowana na tarasie w sąsiedztwie biblioteki;
• dziedziniec z propylejami;pałac królewski i arsenał;
• słynny Wielki Ołtarz Zeusa (pergameński ołtarz) poświęcony Zeusowi i Atenie, zbudowany w II wieku p.n.e. dla uczczenia zwycięstwa nad Galatami. Elementy ołtarza zostały odkryte przez Carla Humanna i wywiezione za zgodą sułtana do Berlina, gdzie został zrekonstruowany w Muzeum Pergamońskim. Na tarasie akropolu pozostała jedynie podbudowa ołtarza;
• gimnazjon o wymiarach 200 na 150 metrów, o trzech kondygnacjach w których znajdowały się sale wykładowa, biblioteka, łaźnia i świątynia.

Na akropolu znajduje się także częściowo zrekonstruowana świątynia Trajana. Zbudowana została przez Hadriana i poświęcona Zeusowi, Trajanowi oraz Hadrianowi. Jest to jedyna budowla, która przetrwała na wzgórzu z czasów cesarstwa rzymskiego. W dobrym stanie zachowała się podziemna część budowli, która była wykorzystywana jako magazyny jeszcze w średniowieczu.

Poza wzgórzem akropolu, w pobliskiej dolinie mieścił się słynny asklepiejon. W okresie hellenistycznym rozpoczęto wyrób pergaminu, materiału który rozsławił miasto. W mieście znajdowały się także: słynna szkoła rzeźbiarska, z której pochodzi zachowana fragmentarycznie rzeźba: "Grupa Galów", szkoła filozoficzna, z którą związany był Krates z Mallos. Pergamon był ważnym ośrodkiem politycznym, handlowym i rolniczym.

Wykopaliska archeologiczne na terenie Pergamonu zainicjował w 1878 Carl Humann, odkrywca pergamońskiego ołtarza. W pracach wykopaliskowych brali udział m.in.: Alexander Conze, Wilhelm Dörpfeld.

Naksos

Wyspa  na  Morzu  Egejskim,  największa  w  archipelagu  Cyklad.  Słynęła  z  kamieniołomów  białego  marmuru  i  wyrobu  wina.  Ośrodek  kultu  Dionizosa,  który  na  Naksos  odnalazł  swą  ukochaną  Ariadnę  przywiezioną  mu  przez  Tezeusza.  W  II tysiącleciu  p.n.e. wyspa  zasiedlona  została  przez  Jonów,  a  okres  jej  największego  rozkwitu  przypada  na  połowę  VI w. p.n.e.   W V w. p.n.e.  wchodziła  w  skład  Ateńskiego  Związku  Morskiego  i  w  okresie  wojen  perskich  została  zniszczona.  Od  końca  I w. p.n.e.  Naksos  znalazło  się  pod  władzą  Rzymu,  później  Bizancjum.  W  1220  r. zagarnięte  przez  Wenecjan,  w 1566  przez Turków;  od  1770 – 74  okupowane  przez  Rosję,  w  1830 r. przyłączone  zostało  nareszcie  do Grecji.

Pafos

 

Ślady bytności człowieka na terenie Pafos, tak jak i na całym Cyprze, sięgają niepamiętnych czasów. Miasto zostało założone prawdopodobnie na początku XIV w. p.n.e. Uważa się, że od samego początku istniał tu silny kult Afrodyty. Według mitologii greckiej to u wybrzeży Pafos narodziła się z morskiej piany bogini miłości Afrodyta.

Stare  Pafos  było  kolonią  fenicką.  Według  legendy  założone  zostało  przez  syna  Pigmaliona – Pafosa,  słynęło  z  kultu  Afrodyty,  która  tutaj  miała  się  wynurzyć  z  fal  morskich  i  której  poświęcono  wspaniałą  świątynię  nawiedzaną  corocznie  przez  uroczyste  procesje  z  Nowego  Pafos.  Najwyższy  kapłan  Afrodyty  sprawował  równocześnie  rządy  na  wyspie.  Oprócz  świątyni  patronki  miasta  wykopaliska  odsłoniły  resztki  fortyfikacji  i  bogato  wyposażone  groby  z  XVI w. p.n.e.  W  czasach  rzymskich  Stare  Pafos  zniszczone  zostało  na  skutek  trzęsienia  ziemi,  a  odbudowane  otrzymało  nazwę  Augusta.

Nowe  Pafos  to  miasto  portowe  założone  w  końcu  IV w. p.n.e.  Za  panowania  Ptolemeuszy  (od  294 r. p.n.e.)  było  stolicą  wyspy,  a  od  58 r. p.n.e.  siedzibą  rzymskiego  namiestnika.  Okres  rozkwitu  ekonomicznego  miasta  trwał  aż  do  IV w. n.e.  Zachowały  się  relikty  murów  obronnych  i  bram,  kilka  kutych  w  skale  sanktuariów,  ruiny  teatru  greckiego  z  III w. p.n.e.  oraz  stadion.  Misja  archeologiczna  odkryła  ruiny  dużej  rezydencji  z  okresu  rzymskiego  z  perystylem  ozdobionej  wspaniałymi  wielobarwnymi    mozaikami  o  treści  mitologicznej  oraz  willę  zwaną  Domem  Dionizosa.  W  pomieszczeniach  pałacu  odkryto  cenne  rzeźby Asklepiosa  i  Afrodyty. 

Podczas wykopalisk na stanowiskach w południowo-zachodniej części Pafos odkryto marmurowe rzeźby Asklepiosa oraz czczonej w mieście Artemidy. Odkryto jednocześnie skarb srebrnych monet z okresu Filipa Arridajosa i Aleksandra Wielkiego. Systematycznie odkrywana jest ogromna rezydencja antyczna (120 metrów długości i 80 szerokości) ze względu na znajdującą się w pałacu mozaikę przedstawiającą walkę Tezeusza z Minotaurem zwana Willą Tezeusza. Bogactwo zabytków z praktycznie każdej epoki istnienia Pafos stało się przyczyną wpisania miasta na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO. Do ważniejszych zabytków zaliczają się:

• Grobowce Królewskie - starożytna nekropolia
• Zamek w Pafos - zamek bizantyjski z XIII wieku
• starożytne mozaiki rzymskie

W epoce hellenistycznej Pafos znacznie przybrało na znaczeniu, stając się stolicą wyspy. Zaczęło jednak podupadać już pod rządami Rzymu. W średniowieczu, najpierw w rękach Bizancjum, później Wenecjan, wreszcie Turków Osmańskich.

Bitynia

Górzysta,  urodzajna  kraina  w  Azji  Mniejszej  w  środkowej  części  Morza  Czarnego  zamieszkana  przez  ludy  pochodzenia  trackiego.  Początkowo  Bitynia  wchodziła  w  skład  państwa  lidyjskiego,  potem  perskiego.  Za  Aleksandra  III  Wielkiego  Bitynia  zachowała niezależność.  Po  jego  śmierci  książe  Zipojtes  (326 – 278 p.n.e.) stawił  opór  diadochom  i  w  297 r. p.n.e.  ogłosił  się  królem.  Jego następcy  rozszerzyli  kraj  na  zachód  do  morza  Marmara,  na  południe  do  Olimpu  w  Myzji  oraz  na  wschód  do  rzeki  Sangarios.  W  tym  okresie  powstały  liczne  miasta  np. Nikomedia, Nicea  czy  Prusa.  W  II w. p.n.e.  miało  miejsce  stopniowe  uleżnianie  się  Bitynii  od  Rzymu,  zakończone  w  74 r. p.n.e. testamentem  ostatniego  jej  króla  Nikomedesa  III  Filopatora,  który  zapisał  swe  państwo  w  spadku  Ludowi  Rzymskiemu.  Za  cesarza   Oktawiana  Augusta  Bitynia  stała  się  prowincją  konsularną,  a   w II w. n.e.  ważnm  ośrodkiem  produkcji  sarkofagów  kamiennych   eksportowanych  m.in.  do  Italii.  W  III w.  Bitynię  spustoszyli   Wizygoci,  w  średniowieczu  weszła  w  skład  cesarstwa  bizantyjskiego,  a  w  XI w.  została  podbita  przez  Turków seldżuckich.  W  1290 r.  powstało  na  jej  terenach  państwo  Turków osmańskich  ze  stolicą  w  Prusie.

Królowie Bitynii

- Zipoites (328 – 280 p.n.e.)

- Nikomedes I (280 – 250 p.n.e.)

- Ziaelas (250 – 230 p.n.e.)

- Prusias I (230 – 182 p.n.e.)

- Prusias II (182 – 149 p.n.e.)

- Nikomedes II (149 – 127 p.n.e.)

- Nikomedes III (127 –  94 p.n.e.)

- Nikomedes IV (94 –  74 p.n.e.)

Pont

Kraina historyczna w północno-wschodniej Azji Mniejszej, nadmorska część Kapadocji, w starożytności niezależne królestwo, a następnie prowincja rzymska. W czasie wojen diadochów Mitrydates I Ktistes, syn tyrana Hersonezu Mitrydatesa, założył tam niezależne królestwo. Władcy Pontu prowadzili wojny z koloniami greckimi, m.in. Synopą, Trapezuntem, Amisos. Okres świetności Pontu zapoczątkował Farnakes I, który zdobył Synopę i ogłosił ją stolicą państwa. Za Mitrydatesa V Euergetesa i Mitrydatesa VI Eupatora Pont był najsilniejszym państwem w Azji Mniejszej. Mitrydates VI opanował całą Anatolię, Królestwo Bosporańskie na Krymie, Małą Armenię, Kolchidę i wybrzeża Morza Czarnego.

Rywalizacja o władzę na terenie Azji Mniejszej wywołało wojny z Rzymem, trwające 88-63 p.n.e.. Podczas trwania wojny domowej w Rzymie, w latach 49 – 45 p.n.e., królestwo Pontu było sojusznikiem Pompejusza. W roku 47 p.n.e. Juliusz Cezar pokonał króla Pontu Farnakesa II, pod Zelą, o czym zawiadomił rzymski Senat słowami "Veni, vidi, vici" – "Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem".

Pont pozostał królestwem klienckim Rzymu do 33 r., kiedy to cesarz Tyberiusz, po śmierci królowej Pythodoris, ustanowił w nim namiestnika w randze prokuratora. Kaligula przywrócił królestwo Pontu, nadając je przyjacielowi z dzieciństwa Polemonowi II (synowi trackiego króla Kotysa VIII i Antonii Tryfajony). W 64 Neron ostatecznie zlikwidował królestwo, a Pont włączył do prowincji Galacja.

Dynastia Mitrydatydów

- Mitrydates I (302 – 266 p.n.e.)

- Ariobarzanes (266 – 256 p.n.e.)

- Mitrydates II (256 – 220 p.n.e.)

- Mitrydates III (220 – 185 p.n.e.)

- Farnakes I (185 – 159 p.n.e.)

- Mitrydates IV (159 – 150 p.n.e.)

- Mitrydates V (150 – 120 p.n.e.)

- Mitrydates VI (120 –  63 p.n.e.)

- Farnakes II (63 –  47 p.n.e.)

Rodos

Wyspa  grecka  na  Morzu  Egejskim  u  południowo – zachodnich  wybrzeży  Azji  Mniejszej  skolonizowana  przez  Achajów  w  XV w. p.n.e.  oraz  Dorów  w  X – IX w. p.n.e.,  którzy  założyli  trzy  portowe  miasta : Ialysos,  Kamiros  i  Lindos.  W  okresie  archaicznym  wyspa  osiągnęła  duży  wzrost  gospodarczy  dzięki  eksportowi  ceramiki  orientalizującej  w  VII w. p.n.e.  i  czarnofigurowej  w  VI w. p.n.e.  produkowanej  w  Kamiros. 

W  409 r. p.n.e.  trzy  stare  miasta  doryckie  założyły  na  północnym  wybrzeżu  nowe  miasto – Rodos  z  dwoma  portami,  stanowiące  odtąd  główne  centrum  polityczne,  handlowe  i  religijne  wyspy.  Rodos    posiadało    prostokątną    siatkę    ulic    z    dwiema   głównymi szerokimi  magistralami.  Z  czasem  wybudowano  też  wiele  pięknych  budowli  i  wspaniałych  pomników  m.in.  u  wejścia  do  portu  kolosalny  brązowy  posąg  Heliosa,  patrona  wyspy  dłuta  Charesa  z  Lindos,  wybudowany  w  290 r. p.n.e.,  o  wysokości  32 m,  jeden  z  siedmiu  cudów  świata.  Między  rozstawionymi  nogami  posągu  przepływały  okręty.  W  224 r. p.n.e.  uległ  jednak  zniszczeniu  podczas  trzęsienia  ziemi. 

W  okresie  rozkwitu  potęgi  handlowej  Republiki  Rodyjskiej  ( III – II w. p.n.e. )  stało  się  ono  ważnym  ośrodkiem    nauki,    literatury,    retoryki    studiowanej    tu  przez  Cycerona  i  Cezara,  a  zwłaszcza  sztuki.  Niezwykle  aktywna  szkoła  rzeźbiarska  w  III w. p.n.e.  nawiązując  do  tragedii  Lizypa  celowała  w  ogromnych  kompozycjach  spiżowych.  Natomiast  w  II – I w. p.n.e.  stworzyła  wspaniałą  Nike  z  Samotraki,  Laokona  i  Byka  Farnezyjskiego.  W  I w. p.n.e.  dorobek  plastyczny  wyspy  mimo  wielu  rabunków  zamykał  się  liczbą  730 tys.  Brązowych  posągów.  Podczas  wykopalisk  odkryto  w  Rodos  akropolis  ze  świątyniami  Ateny  i  Zeusa,  świątynię  Apollina  Pythiosa,  mały  teatr,  gimnazjon  oraz  nekropolię  z  IV – III w. p.n.e.  W  Lindos  przebadano  akropolis  z  monumentalnymi  propylejami  i  dorycką  świątynię  Ateny  Lindia  z  IV w. p.n.e.,  teatr  i  groby  skalne. 

W  Kamiros  odkryto  akropolis  ze  świątynią  Ateny  Kamiria  z  VI – V w. p.n.e.  i  nekropolię.  W  Ialysos – akropolisze  świątynią  Ateny  i  Zeusa  z  III – II w. p.n.e.  oraz  cmentarzyska  z  VIII – IV w. p.n.e. W  VI w. p.n.e.  Rodos  zostało  podbite  przez  Persów,  a  po  ich klęsce  w  wojnach  perskich  w  478 – 411 r. p.n.e.  stało  się  członkiem  I  Ateńskiego  Związku  Morskiego.  W  okresie  rzymskim  było  wolnym  miastem  Rodos.  Od  395 r. n.e.  dzieliło  losy  cesarstwa  bizantyjskiego,  w  1309 r.  zajęte  przez  joannitów,  w  1523 r. — Turków,  w  1912 r. — Włochów,  a  w  1947 r. zostało   przywrócone  Grecji.

Samos

Wyspa  na  Morzu  Egejskim  u  zachodnich  wybrzeży  Azji  Mniejszej była zamieszkała już w okresie neolitu,  skolonizowana  w  XI w. p.n.e.  przez  Jonów,  według  mitu  miejsce  narodzin  Hery  i  ważny  ośrodek  jej  kultu.  Około 700 p.n.e. na Samos zakończyła się epoka królewska i do władzy doszła arystokracja. Siódmy wiek przed nasza erą to okres rozkwitu Samos jako jednego z jońskich miast-republik.

W  VI w. p.n.e.  Samos  było  pod  rządami  Polikratesa  aktywnym  centrum  literatury  i  sztuki  brązowniczej,  złotniczej,  rzeźbiarskiej  oraz  inżynieryjnej.  Polikrates, dzięki dużej flocie korsarskiej, uzależnił od siebie wiele wysp, a Samos stało się hegemonem na Morzu Egejskim. Polikratesowi  zawdzięczało  trzy  unikalne  budowle:  molo  portowe,  tunel  wykuty  przez  Eupalinosa  z  Megary  doprowadzający  terakotowymi  rurami  źródlaną  wodę  do  miasta  oraz  gigantyczną  świątynię  Hery,  opiekunki  wyspy.   Podczas  wykopalisk  odsłonięto  fragmenty  murów  obronnych  z   VI w. p.n.e.,  hellenistyczną  agorę,  stoa,  teatr,  dwa  gimnazjony, rzymskie  termy  i  amfiteatr,  a  po za miastem liczne nekropole.  Sześć  km  na  wschód  od  miasta  w  słynnym  okręgu  Hery  odkryto   ruiny  największej  greckiej  świątyni  o  wymiarach 108,63 × 52,45 m zwanej  Herajonem  IV  wzniesionej  na  miejscu  trzech  starszych     ( Herajon  I  ok. 750 p.n.e., Herajon  II  ok. 650 p.n.e.,  Herajon  III  ok. 570 – 550 p.n.e. )  według  projektu  Roikosa  i  Teodorosa  z  Samos,  ogromnego  jońskiego  dipterosa  o  134  kolumnach  oraz  monumentalnym  ołtarzu.  Świątynia  ta  spalona  w  525 r. p.n.e.  i  odbudowana  w  czasach  Polikratesa  jako  nieco  większa,  nigdy  nie  została  ukończona.  Ponadto  w  okręgu  znajdują  się  pozostałości  świątyni  Afrodyty,  skarbców  oraz  wielu  pomników  wotywnych.

Następnie  uzależnione  od  Persów  Samos uczestniczyło  w  494 r. p.n.e.  w  powstaniu  jońskim,  od  477 r. p.n.e.  należało  do  Ateńskiego  Związku  Morskiego,  zdobywane  kolejno  przez  Spartę  w  404r. p.n.e.,  Ateny  w  365 r. p.n.e.  i  Rodos.  W  84 r. p.n.e.  weszło  Samos  w  skład  rzymskiej  prowincji  Azja.  Wyspa  była  w   średniowieczu  posiadłością  Bizancjum,  od  1453  Turków,  a  w  1912  została  przyznana  Grecji.  

Pylos

Klasyczne Pylos prawdopodobnie było zlokalizowane na skalistym cyplu znanym obecnie jako Koryfasion na północnym skraju zatoki Pylos. Miejsce to jest opisane przez Tukidydesa w jego Wojnie peloponeskiej. W 425 p.n.e., podczas wojny peloponeskiej, miała tu miejsce bitwa (znana jako bitwa pod Pylos lub pod Sfakterią) pomiędzy wojskami ateńskimi a spartańskimi.

Głównym obiektem badań archeologicznych jest tu Pałac Nestora. Powstał w XV wieku p.n.e., lecz główne jego części pochodzą z czasów późniejszych. Pod koniec XIII wieku p.n.e. wraz z całym kompleksem uległo zniszczeniu archiwum pałacowe, w resztkach którego jednak zachowały się gliniane tabliczki pokryte pismem linearnym B (w sumie zachowało się ponad 1200 sztuk). Tabliczki te, znalezione przez Blegena, ujawniły, że miejsce to rzeczywiście było nazywane Pylos przez mykeńskich mieszkańców.

Odkryte zabudowania pałacowe nie posiadały, jak inne budowle mykeńskie, potężnych murów obronnych. Pierwotnie pałac miał dwa piętra, z których przetrwały ściany metrowej wysokości. Ściany były zbudowane z kamienia pokrytego od wewnątrz tynkiem i drewnianą boazerią. W skład zespołu pałacowego wchodziły trzy kompleksy budowli i ponad 40 pomieszczeń: sale, komnaty, magazyny, warsztaty. Całkowita długość kompleksu wynosiła 170 m, a szerokość w najszerszym miejscu - 90 m.

Monumentalne wejście, po którego lewej stronie znajdowały się archiwa glinianych tabliczek, prowadziło na dziedziniec. Po prawej stronie od wejścia do dziedzińca przylegała łazienka (zachowała się terakotowa wanna) oraz pomieszczenie królowej. Na wprost wejścia znajdował się megaron. Megaron miał długość około 13 m, a jego centrum zajmowało palenisko, którego zewnętrzny brzeg pokryto reliefem w kształcie spirali. Nad paleniskiem znaleziono otwór z kominem wykonanym z połówek glinianych rur. Pod jedną ze ścian znajdował się tron, zaś ściany były ozdobione freskami, a posadzka pokryta była stiukiem w geometryczne wzory. Wzdłuż ściany zbudowano balkon.

Do ciekawych fresków odnalezionych w pałacu należą: tzw. Lirnik – przedstawienie mężczyzny grającego na lirze; ekspresyjna scena batalistyczna z udziałem mykeńskich żołnierzy walczących z innymi wojskami; Procesja z Pylos – przedstawienie szeregu kobiet i mężczyzn biorących udział w ceremonii. Oprócz pomieszczeń mieszkalnych odkryto także warsztaty i magazyny (z amforami na wino i pitosami na oliwę). W pobliżu pałacu odkryto grób kopułowy z kamiennym sarkofagiem. Pałac został zniszczony około 1200 p.n.e. Miejsce to zostało całkowicie opuszczone po VIII wieku p.n.e. i było najwidoczniej nieznane w okresie klasycznym.

W  pobliżu  mykeńskiego  Pylos  rozwinęło  się  w  okresie  późniejszym  miasto  o  tej  samej  nazwie,  które  odegrało  istotną  rolę  w  wojnie  peloponeskiej.  Opanowane  przez  Ateńczyków  w  425 r. p.n.e.  stało  się  bazą  wypadową  do  ataków  na  obsadzoną  przez  Spartan  wysepkę  Sfakterię.  Niedaleko  miasta  znajdują  się  groby  komorowe  i  kopułowe,  a  w  jednym  z  nich  kamienny sarkofag.

 

Kos

Wyspa  grecka  na  Morzu  Egejskim  w  archipelagu  Sporad,  górzysta  i  urodzajna,  w  drugiej  połowie  II  tysiąclecia  p.n.e. zasiedlona  przez  Achajów,  później  przez  Dorów.  Od  IV w. p.n.e.  Kos  było  ważnym  ośrodkiem  kultu  Asklepiosa  ze  słynną  szkołą  lekarską  Hippokratesa,  znane  też  było  z  doskonałego  wina  i  produkcji  cienkich,  przezroczystych  tkanin  lnianych.  Od  190 r. p.n.e.  wyspa  znalazła  się  pod  władzą Rzymu,  od  1204 r.  krzyżowców,  od 1523 r.  Turków,  od  1912 r.  Włochów,  a  w  1947 r. zwrócona została  Grecji.

Głównymi  miastami  Kos  były  kolejno :  Astypalaia  na   południowo – wschodnim   wybrzeżu   zniszczona   w  pierwszej  połowie  IV w. p.n.e.,  a  następnie  Meropis  z  ważnym  portem  założona  w  366 r. p.n.e.  na  północnym  brzegu  wyspy.  Podczas  wykopalisk  odsłonięto  dużą  część  antycznej  Meropis  o  prostokątnej  siatce  ulic  z  agorą  wybrukowaną  marmurowymi  płytami  i  otoczoną  długimi  portykami.  Odkryto  też  ruiny  świątyń  Dionizosa,  Heraklesa  i  Afrodyty  z  II w. p.n.e.,  resztki budowli  użyteczności    publicznej,    m.in.    gimnazjonu    z    palestrą    z     II   w. p.n.e.,  stadionu  z  IV – II w. p.n.e.,  rzymskiego  odeonu  i  łaźni  oraz  domów  mieszkalnych  z  perystylami  i  mozaikami.

W pobliżu  miasta  Meropis  przebadano   pozostałości   słynnego    okręgu    Asklepiosa,   usytuowanego   na  trzech  tarasach  połączonych monumentalnymi  schodami.  W  centrum  najwyższego,  zamkniętego  w  podkowę  doryckimi  stoa,  znajdowała  się  świątynia  Asklepiosa  z  300 – 270 r. p.n.e.,  przebudowana  w  II w. p.n.e.  na  dorycki  peripteros.  Na środkowym  stoa  wznosił  się  monumentalny  ołtarz  otoczony   jońską   kolumnadą   i   trzy  małe  świątynie.  Na  najniższym  tarasie opasanym  z  trzech  stron  stoa  znajdowały  się  źródła  lecznicze,  pomieszczenia  dla  chorych  i  administracji  okręgu.  Zespół  budowli  Asklepiejonu  ozdobiony  najwspanialszymi  dziełami  sztuki,  modyfikowany  do  połowy  p.n.e.  uległ,  podobnie  jak  miasto  całkowitemu  zniszczeniu  w  554 r. p.n.e.  podczas  trzęsienia  ziemi.  

Delos

W mitologii greckiej (zwana Ortygia – Wyspa Przepiórek lub też Asteria) była to wyspa pływająca po morzu, póki nie osadził jej na miejscu Posejdon, aby nieszczęśliwa Leto, prześladowana przez mściwą Herę, miała się gdzie skryć. Tu pod palmą daktylową urodziła Apollina i Artemidę, toteż Delos była jednym z głównych ośrodków kultu Apollina. Znajdowała się tu słynna w dziejach Grecji wyrocznia i świątynie, w których z biegiem stuleci nagromadziły się wielkie skarby, przysyłane przez wiernych i wdzięcznych czcicieli boga. Ołtarz Apollina w Delos był przez niektórych zaliczany do cudów świata. Jak mówi legenda, zbudował go sam Apollo w wieku 4 lat z rogów kozic upolowanych przez Artemidę na zboczach góry Cynthus.

Tu odbywały się co 5 lat wspaniałe igrzyska delijskie, rywalizujące z olimpijskimi. W okresie 478–454 p.n.e. Delos była stolicą Związku Morskiego (tzw. symmachi delijskiej), założonego przez Ateny i skierowanego przeciwko Sparcie, pomimo iż sama Delos członkiem związku nie była. Tu początkowo przechowywano w świątyni Apollina wspólny skarb związku, przeniesiony (454–453 p.n.e.) do Aten pod pretekstem, że tam będzie bezpieczniejszy na wypadek wojny z Persją. W roku 422 p.n.e. mieszkańcy wyspy zostali wygnani przez Ateńczyków.

Uwolniona od tyranii ateńskiej w roku 315 p.n.e. Delos stała się neutralnym ośrodkiem wolnego związku wyspiarzy. W roku 166 p.n.e. powróciła jednak pod panowanie ateńskie. Punktem zwrotnym w historii wyspy jest zburzenie Koryntu i Kartaginy przez Rzymian w roku 146 p.n.e., gdyż od tego czasu Delos stała się jednym z najważniejszych miast handlowych i portowych starożytności (m.in. handel niewolnikami). Z tego okresu pochodzą też doki, mola i inne urządzenia portowe, a także bardzo liczne gmachy użyteczności publicznej i pałace prywatne. W roku 86 p.n.e. Delos została zdobyta i zrównana z ziemią przez Menofanesa, wodza króla Pontu Mitrydatesa, a mieszkańców wycięto w pień lub (w bardzo małej liczbie) uprowadzono w niewolę. Następny cios zadali wyspie piraci, którzy złupili ją w roku 69 p.n.e.. Od tego czasu, pomimo wysiłków Rzymian, Delos nigdy więcej nie wróciła do swego dawnego znaczenia. W roku 42 p.n.e. Ateny odzyskały kontrolę nad wyspą, ale podupadła ona już zupełnie i nic nie mogło wskrzesić jej dawnej świetności. Pauzaniasz pisał, że gdyby nie nadzorcy i strażnicy, można by wyspę uznać za całkiem bezludną.

Od roku 1873 archeolodzy francuscy rozpoczęli prace wykopaliskowe. W ich wyniku udało się odsłonić ogromny kompleks świątynny, a także zawierający budowle świeckie. W jego centrum znajdował się hieron Apollina połączony ze świętym portem drogą procesyjną. Święty okrąg (180x150 m) był otoczony murami i portykami (Antigonosa). Zawierał trzy świątynie Apollina (m.in. Porinos Naos) z VI w. p.n.e. i skarbce różnych ludów Grecji. Artemida miała na Delos dwie świątynie (Artemizjon). Wykopaliska w Delos należą do najważniejszych w Grecji, gdyż poza świątyniami został odkopany także port ze wszystkimi urządzeniami, ciekawe miasto handlowe i liczne domy prywatne dające jasne pojęcie o życiu Greków w I w. p.n.e..

Stanowisko archeologiczne w Delos zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Santoryn (Thera)

 

Istniejąca przed ok. 1600 r. p.n.e. jedna wyspa została w wyniku silnego wybuchu wulkanu zatopiona, pozostały tylko jej boczne fragmenty stanowiące dzisiaj wyspy Santorynu. Przed wybuchem wulkanu Thera istniała na wyspie rozwinięta cywilizacja (kultura minojska), której mieszkańcy opuścili w większości wyspę tuż przed wybuchem wulkanu – po wielkim trzęsieniu ziemi, które nawiedziło wyspę. Wybuch wulkanu przyczynił się prawdopodobnie również do znacznego zniszczenia położonej ponad 110 km na południe Krety. Współcześni badacze przypuszczają, że wybuch wulkanu i późniejsze jego zapadnięcie się na ok. 300-400 m pod powierzchnię obecnego poziomu morza spowodował powstanie olbrzymiej fali tsunami o wysokości dochodzącej do 200 metrów. Jedna z hipotez utożsamia zniszczenie wyspy z mityczną Atlantydą.

Zdaniem dr. Stevena Careya z University of Rhode Island z krateru wytrysnęło tak wiele popiołu, że opadając zasłonił on dopływ promieni słonecznych na całym obszarze basenu Morza Śródziemnego – co najmniej 300 tys. kilometrów kwadratowych. Jeszcze dziś pumeks wulkaniczny wokół archipelagu Santoryn tworzy warstwę grubości 80 m i pokrywa dno oceaniczne w promieniu 20-30 km od wysp. Naukowcy oszacowali, że wulkan wyrzucił z krateru 60 km sześciennych magmy. Po katastrofie przez 300-500 lat wyspa była niezamieszkana. Ponownie zasiedlili ją greccy Dorowie. Oni  to  założyli  miasto  Thera,  którego  intensywny  rozwój  przypada  na  okres  archaiczny. 

Archeolodzy  odsłonili  tam  resztki  ulic,  domów,  świątynię  Apollina,  akropol  i  nakropolię.  W  epoce  brązu  (2900 – 1100 p.n.e.)  wyspa  była  ważnym   centrum  kultury  cykladzkiej.  Wykopaliska  w  Akrotiri  i  okolicy odsłoniły  część  miasta,  zniszczonego  w  połowie  II tys. p.n.e. potężną  erupcją  wulkanu,  która  zakonserwowała  tutejszy  pałac  i   domy  do  wysokości  I  piętra  wraz  z  wyposażeniem   takim  jak  kamienne  ławy,  gliniane  skrzynie,  naczynia  z  brązu,  ceramika  malowana  i   narzędzia,  jak  budynki  w  Pompejach  i  Herkulanum.  W  wielu  pomieszczeniach  zachowały  się  unikatowe malowidła ścienne  m.in.  Wiosenny  pejzaż  z  jaskółkami  czy  Skaczące małpy.  Po  kataklizmie  wyspa nie  została  ponownie  zamieszkała.    

Egina

Wyspa  grecka  z  miastem  o  tej  samej  nazwie  na  Morzu  Egejskim  w  Zatoce  Saragońskiej,  skolonizowana  przez  Dorów  z  Epidauros. W  okresie  archaicznym  Egina  była  ważnym  centrum  produkcji  rzemieślniczej  m.in.  snycerstwa,  brązownictwa  artystycznego  i  dekoracyjnego  oraz  potęgą  handlową  rywalizującą  z  Koryntem,  Chalkis  i  Samos.  Około  połowy  VII w. p.n.e.  jako  pierwsza w  Grecji  wprowadziła  system  monetarny.  Na  początku  V w. p.n.e. słynęła  z  doskonałej  szkoły  rzeźbiarskiej  reprezentowanej  przez  Kallona,  Onatasa  i  Glaukiosa  i  egineckich  marmurów.  W  457 r. p.n.e.  została  politycznie  i  gospodarczo  podporządkowana  Atenom,  w  133 r. p.n.e. Rzymowi,  później  cesarstwu  bizantyjskiemu,  w  XIII w. n.e.  Wenecji,  a  w  1718  roku  ostatecznie  Turcji.  W  Eginie  na  północno – zachodnim  wybrzeżu odkryto  pozostałości  antycznych  umocnień  portowych  i  ruiny  doryckiej  świątyni  Apollina  z  V w. p.n.e.  Nieopodal  północno – wschodniego  cypla  wyspy  odsłonięto  ruiny  sławnego  sanktuarium  lokalnej  bogini  Afai,  pozostałości  peribolosu  i  ołtarza  z  VII w. p.n.e.,  propylei  z  VI w. p.n.e.  oraz  wapiennej  świątyni  na  planie  doryckiego  peripterosu  z  V w. p.n.e.  z  pięknymi  marmurowymi  rzeźbami  przyczółkowymi  dłuta  anonimowych  mistrzów  egineckich.

Argos

Stolica  Argolidy,  a  zarazem  jedno  z  najstarszych  miast  greckich.  W  okresie  mykeńskim  zajmowało  dwa  obronne  akropolis – większą  Larissę  i  mniejszą  Aspis.  Okres  swego  rozkwitu  Argos  przeżywało  pod  rządami  króla  Fejdona  w  VII w. p.n.e.  Słynęło  z  doskonałej  szkoły  rzeźbiarskiej  reprezentowanej  przez  Polymedesa,  Polikleta  i  Ageladasa.  Miasto  zostało  politycznie  usunięte  w  cień  przez  Spartę  i  dlatego  łączyło  się  wielokrotnie  z  jej  wrogami.  Było  np.  członkem  Związku  Achajskiego.  Od  146 r.  p.n.e. znalazło  się  Argos  pod  panowaniem  Rzymu.   Podczas  wykopalisk  odkryto  na  szczycie  Aspis  resztki  murów  cyklopich  i  domostw  z  II tys. p.n.e.,  ruiny  dwóch  archaicznych  sanktuariów Apollina  Pytyjskiego  z  wyrocznią  i  Ateny  Oksyderkes,  a  na  wzgórzu  Larisa,  ślady  zabudowy  mykeńskiej  drugiej  połowy  II tys. p.n.e.,  murów  poligonalnych  z  VI – V w. p.n.e.,  fundamenty  dwóch  świątyń  Zeusa  i  Ateny,  ogromny  teatr  z  IV w. p.n.e.  i  część  agory,  ruiny  rzymskiego  odeonu  i  willi  z  mozaikami  z  IV – V w. n.e.  Poza  murami  Argos  odsłonięto  nekropolię  z  XI w. p.n.e.  z  bogato  wyposażonymi  grobami,  a  przy  drodze  do  Myken  zidentyfikowano  Herajon  -  słynne  sanktuarium  Hery,  opiekunki  Argos  z  423 r. p.n.e.,  ołtarze,  propyleje,  wielką  stoę,  gimnazjon  i  rzymskie  termy.  

Teby

Jedno  z  najważniejszych  miast  starożytnej  Grecji,  stolica  Boecji,  miasto  rodzinne  Pindara.  Według  mitu  akropolis  tebańskie  wzniósł  Kadmos,  a  mury  obronne  ułożyły  się  same  pod  wpływem  muzyki  Amfiona.  Z  Tebami  wiąże  się  cykl  mitów  np.  o  Edypie,  wyprawie  siedmiu  przeciw  Tebom  czy  o  Niobe.  Od VII w. p.n.e.  Teby  stały  na  czele  Związku  Beockiego,  a  w  IV w. p.n.e.  dzięki  zręcznej  polityce  Pelopidasa  i  strategicznym  udoskonaleniom  wprowadzonym  przez  Epaminondasa  Teby  przeżyły  okres  krótkotrwałej  hegemonii  nad  innymi  państwami  greckimi.  W  okresie  wojen  macedońskich  Teby  sprzymierzyły  się  z  Atenami.  W  335 r. p.n.e.  zdobyte  i  zburzone  przez  Aleksandra III  Wielkiego,  z  wyjątkiem  świątyń  i  domu  Pindara.  Po odbudowaniu  zniszczone  zostały  powtórnie  przez  Sullę  w  87 r. p.n.e.  i  utraciło  znaczenie.  Wykopaliska  prowadzone  na  akropolu odsłoniły  część  pałacu  mykeńskiego  z  XV – XIV  w. p.n.e.,   z fragmentami  malowideł  ściennych  m.in.  Procesja  kobiet, unikatowym  zespołem  cylindrycznych  pieczęci  babilońskich  i ceramikę  dekorowaną  inskrypcjami  w  piśmie  linearnym  B.  W mieście  zachowały  się  ruiny  greckiego  teatru,  dwie  świątynie  i  mury  obronne,  bizantyjski  kościół  z  IX w. n.e.  i  wieże  Franków,  gdzie  znajduje  się  obecnie  muzeum.  

 

Syrakuzy

Syrakuzy  znajdują  się  we  Włoszech,  na  Sycylii,  nad  Morzem  Jońskim.  Najstarsza  część  miasta  leży  na  przybrzeżnej  wysepce   Ortygia,  połączonej  mostem  z  lądem  stałym.  W  starożytności  były  Syrakuzy  kolonią  grecką  założoną  ok. 733 r. p.n.e.  przez  kolonistów  z  Koryntu  na  miejscu  wcześniejszej osady.  W  V–IV w. p.n.e.  były  najpotężniejszym  i  najbogatszym  miastem  Wielkiej  Grecji  z  5 dzielnicami,  2 portami,  i  200 tys. mieszkańców   panującym  nad  wschodnią  Sycylią.  Było  znaczącym  centrum  greckiej  kultury  i  nauki.  Tworzyli  tu  m.in.  Ajschylos,  Platon  czy  Archimedes.  Podczas  II wojny  punickiej  w   213 – 212 r. p.n.e.  zostało  zdobyte  i  złupione  przez  wodza  rzymskiego  Marcellusa   i  utraciło  znaczenie.  W  878 r. n.e.  Syrakuzy  opanowali  Arabowie,  w  1085 r.  Normadowie,  a  następnie  weszły  w  skład  Królestwa  Sycylii  i  dzieliło  jego  losy polityczne.

Z  dawnych  budowli  Syrakuz  zachowały  się  ruiny  dwóch   najstarszych  w  Wielkiej  Grecji  doryckich  peripterosów ,  czyli  świątyń  Apollina  (ok. 570 – 560 p.n.e.)  i  Zeusa  Olimpijskiego   (ok. 560 – 550 p.n.e.)  oraz  jedynej  na  tym  obszarze  świątyni jońskiej  z  VI w. p.n.e.,  fragmenty  potężnego  systemu  obronnego murów,  fos  i  zamku  Eurialo  tyrana  Dionizjusza  I  Starszego  (402 – 397 p.n.e.),  ruiny  największego  na  Sycylii  greckiego  teatru   z  ogromnym  ołtarzem  ok. 177 m długości  Hierona II.  Znaleźć  też  tu  można  pozostałości  rzymskiego  amfiteatru  i  kompleksu  architektonicznego  obejmującego  świątynię,  portyk  i  teatr. 

Za miastem  podziwiać  można  częściowo  zawalone  kamieniołomy słynne  z  doskonałej  akustyki  i  stąd  zwane  Uchem  Dionizosa,  a  także  katakumby  z  IV – VI w.,  kryptę  S.  Marziano  z  IV w., katedrę  przebudowaną  w VII w.  z  doryckiej  świątyni  Ateny  (ok. 470 r. p.n.e.)  z  barokową  fasadą  z  XVIII w.

Afrodyzja

Starożytne miasto w Azji Mniejszej, w Karii (w południowo-zachodniej Anatolii). Lokalny ośrodek kultu bogini-matki utożsamianej przez starożytnych Greków z Afrodytą. Pozostałości jońskiej świątyni bogini pochodzą z epoki hellenistycznej; kolumnowy dziedziniec z propylejami dobudowano w latach 117-123 za panowania cesarza Hadriana. W VI wieku świątynię Afrodyty przekształcono w kościół.

Rozkwit gospodarczy miasto zawdzięczało bogatym złożom marmuru, szczególnie cenionego z powodu kolorystyki (od śnieżnobiałej po szaroniebieską). Marmur – głównie w postaci wyrobów – eksportowano do wielu miejscowości na całym niemal obszarze cesarstwa rzymskiego. Apogeum prosperity miasto osiągnęło w II-III w.n.e. Kiedy jednak po upadku państwa zachodniorzymskiego Karia znalazła się w granicach cesarstwa bizantyńskiego i przerwana została wymiana handlowa z Zachodem, Afrodyzja pogrążyła się w kryzysie. Mniejszą uwagę przywiązywano do rozwoju sztuk plastycznych, tym bardziej, że chrześcijańscy władcy wrogo odnosili się do dawnych kultów religijnych – w tym także do Afrodyty.

Silne trzęsienia ziemi i epidemie VII wieku doprowadziły do całkowitego upadku miasta, a zwaliska ruin i niewielką osadę dokumenty bizantyńskie określały jako Kariopolis.

Do czasów dzisiejszych zachowały się liczne posągi, bowiem Afrodyzja była w okresie I-V w. n.e. siedzibą znanej, klasycystycznej szkoły rzeźbiarskiej. Ponadto zachowały się fragmenty murów obronnych miasta, stadion, termy, teatr, odeon i agora Tyberiusza z portykiem kolumnowym.

Priena

Miasto jońskie leżące u ujścia rzeki Meande,r w czasach przedjońskich zwane Kadme, obecnie stanowisko archeologiczne w Turcji.

Miasto zostało założone przez Ajgyptosa, wnuka Kodrosa. Podzieliło los większości miast jońskich i wpadło pod jarzmo Cyrusa. Za nielojalność i nieposłuszeństwo Persowie wywieźli ludność miasta. W 441 p.n.e. między Samos a Miletem wybuchła wojna o Priene. Kiedy miasto wpadło w ręce Macedończyków, Aleksander Wielki postanowił je przebudować.

Zaprojektowano nowe założenie urbanistyczne oparte na siatce ulic, tzw. System hippodamejski, zlokalizowane na czterech tarasach na stoku wzgórza zwróconego w stronę doliny rzeki. Miasto przecinały ulice równoległe i prostopadłe do siebie, a odległości między nimi określała insula – zespół domu mieszkalnego. Ulice biegnące na osi wschód-zachód znajdowały się mniej więcej na równym poziomie, co umożliwiało ruch kołowy, natomiast na osi północ-południe często przechodziły w schody.

Centrum miasta z agorą, budowlami publicznymi i świątynią Zeusa usytuowano na drugim tarasie, powyżej znajdowało się sanktuarium Ateny Polias, teatr i górny gimnazjon, na najwyższym tarasie sanktuarium Demeter, na najniższym zaś dolny gimnazjon i stadion. Na północ od miasta wznosiło się wzgórze, które stanowiło akropol. Całość, czyli akropol i dolne miasto, otaczał mur obronny.

W okresie hellenistycznym Priene liczyło 20 tysięcy wolnych mieszkańców.

Najważniejsze budowle: świątynia Asklepiosa z IV w. p.n.e., świątynia Ateny z 335 p.n.e. projektu Pyteosa, sanktuarium Demeter, teatr z 300 p.n.e. i Święta Stoa (II w. p.n.e.) na agorze. Rodzinne miasto filozofa Biasa z Priene.

Pella

Pella była stolicą Macedonii od czasów Archelaosa I (413-399 p.n.e.), zastępując w tej roli Ajgaj. W jej murach gościli m.in. Eurypides, Agaton i Arystoteles, tutaj też urodził się Aleksander Wielki w 356 p.n.e.. Pella przeżyła gwałtowny rozwój za Filipa II Macedońskiego i jego syna, właśnie Aleksandra Wielkiego, stała się wtedy pierwszą w historii stolicą Grecji podbitej przez Filipa II. W starożytności była także znaczącym portem, położonym nad jeziorem połączonym z morzem spławną rzeką Ludias (z biegiem czasu jezioro uległo całkowitemu zamuleniu). W czasach Kassandra Pella została rozbudowana według planu hippodamejskiego. Od 168 p.n.e., po rzymskim podboju, była już tylko miastem prowincjonalnym, ale dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu przy trakcie Via Egnatia, jednym z dwóch głównych szlaków handlowych imperium, rozwijała się aż do połowy II wieku n.e., kiedy to Rzymianie w jej pobliżu założyli nową osadę. Od tej pory Pella straciła swoje znaczenie i z czasem została opuszczona. Według źródeł pisanych w Pelli znajdowały się m.in. wspaniała rezydencja królewska ozdobiona dziełami Zeuksisa, Apellesa i Lizypa, budowle sakralne (np. świątynia Ateny) i publiczne (ogromny teatr, gimnazjony).

Topografia historyczna Pelli nie została jeszcze całkowicie poznana. Dzięki sondażom w l. 1914-15 i wykopaliskom greckim w l. 1957-63 zlokalizowano na wzgórzu o dwóch wierzchołkach akropol i miasto (350 ha) schodzące jej południowym zboczem ku równinie. Wykopaliska, wciąż prowadzone, pozwoliły odsłonić agorę, część ulic i fundamentów rezydencji. Przy jednej z ulic odsłonięte ruiny rozległych piętrowych domów (ok. 325-300 p.n.e.) z perystylowymi dziedzińcami i unikatowymi mozaikami posadzkowymi.

Najpiękniejsze mozaiki, zapewne inspirowane malarstwem sztalugowym, ułożone (ok. 300-275 p.n.e.) z kolorowych otoczaków wyobrażają: Polowanie na lwa (1,63 x 3,36 m), Dionizosa na panterze, Polowanie na jelenia, Uprowadzenie Heleny i Amazonomachię. Cechują się pastelową kolorystyką, subtelnym cieniowaniem, zastosowaniem zasad perspektywy i lekkością rysunku. Nowatorską cechą tych dzieł jest zastosowanie wstawek z gliny lub ołowiu dla podkreślenia detali obrazu. Oczy niektórych postaci ludzkich i zwierzęcych były wykonane prawdopodobnie z kamieni półszlachetnych. Mozaiki te są częścią ekspozycji muzeum archeologicznego na terenie wykopalisk w Pelli.

Segesta

Starożytne miasto Segesta założone zostało i zamieszkane było przez lud Elymów. Niezależne politycznie, walczyło z miastami greckimi, głównie z Selinuntem i Syrakuzami. W 307 p.n.e. zostało spustoszone przez syrakuzańskiego tyrana Agatoklesa, a w 241 p.n.e. zdobyte przez Rzymian. Ze starożytnych zabytków Segesty do czasów współczesnych zachowały się: nieukończona wielka świątynia oraz teatr. Świątynia stoi wśród gór. Pochodzi z około 430 p.n.e. Była budowana na planie doryckiego peripterosu (6 × 14 kolumn) o wymiarach 23,25 m × 57,50 m. Teatr zbudowano około 230 p.n.e. Częściowo wbudowany jest w zbocze, a częściowo podtrzymuje go mur. Widownia ma średnicę 60 m. W pobliżu miasta znajdowały się źródła mineralne. Miasto zostało zburzone przez Kartagińczyków.

 

Assos

 

Starożytne miasto greckie w północno-zachodniej Azji Mniejszej, na terenie Troady, obecnie w tureckiej prowincji Çanakkale. Założone w VII wieku p.n.e. przez eolskich kolonistów z Mithymny na wyspie Lesbos. Na początku VI wieku p.n.e. podbite przez Lidię, a po jej upadku w 546 p.n.e. weszło w skład imperium perskiego. Odzyskało niezależność w trakcie wojen grecko-perskich i wstąpiło do Ateńskiego Związku Morskiego. W połowie IV wieku p.n.e. miastem władał eunuch Hermias, który zapragnął utworzyć w Assos szkołę filozoficzną. Na jego zaproszenie w latach 348-345 p.n.e. gościł w Assos Arystoteles, poślubiając pasierbicę Hermiasa. W 345 p.n.e. miasto zostało ponownie zajęte przez Persów, którzy władali nim aż do podbicia Azji Mniejszej przez Aleksandra Wielkiego. W epoce hellenistycznej wchodziło w skład monarchii Seleucydów, królestwa Pergamonu i od 133 p.n.e. państwa rzymskiego.

Ruiny miasta zostały odkryte podczas prac przeprowadzonych przez amerykańskich archeologów w latach 1881-1883. Wniesione na wzgórzu o wysokości 284 m Assos należy do najlepiej zachowanych miast starożytnych. Zajmujące obszar 55 ha miasto otoczone jest pochodzącymi z okresu hellenistycznego warownymi murami o wysokości 14 m i łącznej długości ponad 3 kilometrów. Poza murami ulokowana była nekropolia. W obrębie miasta zachowały się m.in. dorycka świątynia ku czci Ateny z VI wieku p.n.e., agora z dwoma portykami, gimnazjon i teatr. 

Paestrum

 

Miasto założyli Grecy w VII wieku p.n.e. jako Posejdonię, było jednym z miast Wielkiej Grecji. Jego założycielami byli mieszkańcy starszej, bogatej achajskiej kolonii Sybaris, której mieszkańcy byli znani z zamiłowania do luksusu (sybaryci), położonej nad zatoką Tarencką (data przypuszczalnego jej założenia to połowa VII wieku p.n.e.). Osadnicy z Sybaris pragnęli rzucić wyzwanie eubejskiej kolonii Kume (łac. Cumae, gr. Kymai) na północ od Neapolu, która odgrywała dominującą rolę w handlu z Etruskami. 

Kolonie w V wieku przejęli Lukanowie, którzy zamieszkiwali ten teren wraz z Grekami. Chociaż Grecy rozpaczali nad upadkiem kultury miasta, właśnie w tym okresie rozwinął się tu interesujący styl malarski. W 273 p.n.e. po wojnach z Pyrrusem miasto zostało przejęte przez Rzymian. Dalszy swój rozwój zawdzięczało handlowi oraz przymierzu z Republiką Rzymską. Okres świetności zakończył się w okresie najazdów barbarzyńców i zniszczeniem akweduktów doprowadzających wodę do miasta. W IX wieku na skutek epidemii malarii i najazdów Saracenów miasto niemal zupełnie opustoszało i zarosło roślinnością. W średniowieczu zostało zalane przez morze, lecz późniejsze ruchy tektoniczne wyniosły ruiny nad poziom morza. Ponownie odkryte w połowie XVIII wieku zostało podczas budowy drogi wzdłuż wybrzeża podczas panowania Karola III Burbona.

Paestum chronił mur obronny o grubości 5 m i długości 5 km, do dziś zachowała się większa jego część. Zachowane ruiny to, oprócz muru, 3 doryckie świątynie zachowane w bardzo dobrym stanie w 2 okręgach kultowych:

• bazylika (świątynia Hery I) datowana na ok. 540 p.n.e.
• Świątynia Ateny zbudowana ok. 500 p.n.e.
• Świątynia Hery II datowana na ok. 460 p.n.e., charakteryzująca się dwu-piętrowymi kolumnami

Świątynie te zbudowano w stylu doryckim. Ich nazwy są nazwami przyjętymi na postawie przypuszczeń archeologów, co do funkcji świątyń wysnutych na podstawie znalezisk.

Na południe od świątyni Ateny odkryto ogrodzony teren, na którym znajdował się niewielki budyneczek z dachem ledwo wystającym ponad poziom gruntu. Była to komora kamienna przykryta dwuspadowym dachem. Kształt obiektu przypominał grobowiec, jednak nie znaleziono w nim zwłok. Ściany komory pokryte są freskami, przedstawiającymi życie zmarłego. Jednym z najbardziej znanych jest tzw. Nurek z Paestum, być może najstarsze wyobrażenie skaczącego do wody człowieka. Odkryto także zestaw naczyń, jakie zwykle Grecy w tamtym czasie wkładali do grobu. Były to brązowe naczynia napełnione miodem oraz grupa naczyń attyckich. Dzięki owym naczyniom wydatowano obiekt na około 520 r. p.n.e. Jest to niewątpliwy cenotaf.

Godny uwagi jest niewielki amfiteatr rzymski. Zachowały się również starożytne mury długości 4,75 km otaczające miasto wraz z czterema bramami oraz dwie główne ulice krzyżujące się pod kątem prostym, charakterystyczne dla miast rzymskich.

Interesującym miejscem w Paestum jest także muzeum, w którym zgromadzono liczne zabytki archeologiczne związane z kolonizacją grecką w tym obszarze i czasami rzymskimi.

 

 Galeria zdjęć