Jednym z najważniejszych
wydarzeń świata greckiego epoki archaicznej była wielka kolonizacja – wzdłuż
prawie całego wybrzeża Morza Śródziemnego i Morza Czarnego (prócz północnej
Afryki i Hiszpanii opanowanych przez Fenicjan i Kartagińczyków oraz częściowo
Egiptu i Lewantu, w których jednak istniały mniejsze placówki greckie) powstała
rozbudowana sieć osadnictwa greckiego.
Istniało wiele powodów, które
skłaniały polis do podjęcia akcji kolonizacyjnej. Klęska głodu spowodowana
suszą lub nieurodzajem mogła skłonić część ludności do opuszczenia miasta z
własnej woli lub też pod przymusem. Z powodu suszy mieszkańcy Thery zmuszeni
zostali do podjęcia akcji kolonizacyjnej – z każdej rodziny wylosowano jednego
mężczyznę, który pod groźbą kary śmierci musiał udać się do nowej kolonii, a
cała społeczność zobowiązała się przekląć każdego, kto nie podporządkuje się
decyzji wspólnoty. Powrót osadników był możliwy dopiero w przypadku całkowitego
niepowodzenia kolonizacji i dopiero po upływie pięciu lat. Również niepokoje
wewnętrzne – częste w greckich polis – były powodem podejmowania akcji
kolonizacyjnej. Walka pomiędzy stronnictwami politycznymi mogła zakończyć się
wysłaniem kolonistów. W takim przypadku byli nimi najczęściej członkowie
przegranego stronnictwa, których zmuszono do opuszczenia domu lub też ludzie,
których wyniku postanowienia całej wspólnoty obywatelskiej wyznaczono do jej
opuszczenia, a polis jako całość ponosiła koszty zorganizowania wyprawy. Na
zasadzie takiego kompromisu założony został Tarent – kolonia Sparty na południu
Italii – który założyła grupa Spartan usuniętych ze społeczności. Niewystarczająca
ilość ziemi uprawnej była kolejnym powodem zakładania kolonii. Na nowych
ziemiach Grecy znajdowali żyźniejsze ziemie, ze zbliżonym do greckiego klimatem,
mogli więc budować nowe miasta dokładnie w ten sam sposób, jak w swojej
ojczyźnie. Brak ziemi łączył się z czynnikami demograficznymi, które także
miały wpływ na intensywność greckiej kolonizacji. W wielu opracowaniach tematu
"wielkiej kolonizacji" wskazuje się na presję demograficzną jako na
jeden z głównych jej powodów. Wykopaliska na cmentarzach ateńskich wskazują na
to, że w ciągu VIII w. nastąpił ośmiokrotny, w stosunku do wieku IX, wzrost
liczby pochówków, który archeolodzy łączą z przyrostem liczby ludności w tym
okresie. Nie jest jednak pewne, czy takie samo zjawisko występowało w całej
Grecji, ponieważ nie są znane wszystkie miejsca pochówków, a szacunki liczby
grobów z "wieków ciemnych" mogą być nieprawdziwe. Pomimo tych
zastrzeżeń naukowcy nie negują znacznego wzrostu liczby ludności Grecji, a
jedynie jego rozmiary. Wzrost populacji Grecji mógł być również skutkiem samej
kolonizacji (żywność sprowadzana z kolonii mogła zapewnić wyżywienie znacznie
większej populacji).
Do powodów kolonizacji
należała także potrzeba wzbogacenia się, osiągnięcia awansu społecznego oraz
rozwój handlu dalekosiężnego.
W odróżnieniu od nowożytnych
kolonii, kolonie greckie nie były zakładane dla zdobycia nowych rynków zbytu
dla rodzimej wytwórczości, a głównie w celu zdobycia potrzebnych surowców i
lokalnych produktów. Z handlem wiązało się także piractwo. Wyprawy fokajskich
okrętów po Adriatyku i na zachodzie Morza Śródziemnego wiązały się w równym
stopniu z wyprawami odkrywczymi jak i z piractwem. Przy niektórych inicjatywach
kolonizacyjnych kilka wymienionych wyżej czynników oddziaływało naraz, istniały
również czynniki charakterystyczne jedynie dla jednej akcji kolonizacyjnej lub
też charakterystyczne tylko dla jednej metropolii.
Powodzenie akcji
kolonizacyjnej zależało w dużej mierze od umiejętności żeglarskich załogi
statku, na którym płynęli koloniści, a także od wytrzymałości samego statku.
Statek handlowy w tym czasie był żaglowcem z szerokim pokładnikiem, o głębokim
zanurzeniu, z zaokrąglonym kadłubem, z wysokim dziobem i rufą, mały, powolny i
zdający świetnie egzamin na morzu. Chociaż w budowie statków handlowych nie
zaszły znaczące zmiany od IX w., technika budowy okrętów wojennych uległa
znacznym ulepszeniom. Okręt posiadał długi prostokątny kadłub, którego
pokładnik stępki został wydłużony w wąski taran. Bocznych pokładów żołnierze
używali jako miejsca do walki. Oprócz żagla napędzały okręt wiosła, poruszane
przez wioślarzy siedzących na pojedynczych ławkach. Pod koniec VIII w. pojawił
się nowy typ okrętu. Był to długi, niski okręt ze stożkowym taranem, z 21
otworami na wiosła w każdej z burt, pozbawiony pokładów. Oba typy okrętów
wojennych były szeroko rozpowszechnione w wieku VII. Wiek VI to czas dominacji
odmiany okrętu pozbawionego pokładu, a w szczególności dwóch jego typów:
triakontery z 30 wiosłami oraz dziewięćdziesięciostopowej pentekontery z 50
wiosłami. Dzięki zwrotności i szybkości oba typy okrętów stanowiły świetne
narzędzie do taranowania wrogich jednostek. Pierwsze okręty, które były
wzorcami dla budowy triakontery i pantekontery, zbudował koryncki budowniczy
statków Amejnokles. Nowe okręty zapewniły Koryntowi supremację na wodach
pomiędzy Grecją a Sycylią, nie panował jednak na pełnym morzu. Nowe okręty nie
nadawały się do żeglugi na pełnym morzu i przy złej pogodzie wolały schronić
się do portu. Niemniej jednak triakontera i pentekontera zapewniały Grekom
przewagę nad Fenicjanami, dysponującymi gorszymi okrętami.
Greckim słowem określającym
kolonie jest słowo apoikia (co dosłownie znaczy: "osada założona daleko od
własnego miejsca zamieszkania"). Państwo które zakładało kolonię nosiło
nazwę metropolis (polis-matka). Decyzję o założeniu kolonii podejmowała
najczęściej wspólnota obywatelska metropolii. Wyznaczano założyciela (gr.
oikistes) nowej osady, pochodzącego najczęściej z najznakomitszego rodu
arystokratycznego polis. Zabierał on z ogniska swego miasta święty ogień, który
miał zainaugurować założenie nowej polis. Wraz ze świętym ogniem zabierano
wszystkie formy życia społecznego i religijnego, kulty, ustrój kalendarz,
dialekt, alfabet itd. Nowe państwo stawało się kopią starego. Oikistes
obdarzany był na czas zakładania kolonii rozległymi, niemalże królewskimi
uprawnieniami, jednak przypadki ustanawiania monarchii w koloniach były bardzo
rzadkie, co wskazuje na duże przywiązanie Greków do instytucji polis. Czasami
decydowano o tym, kto ma wziąć udział w wyprawie. Nie tylko obywatele polis
organizującej wyprawę brali w niej udział. Czasami zapraszano także obywateli
innych miast lub tworzono kolonie przy współpracy z innym państwem. Również
sama kolonia mogła zapraszać obywateli innych państw do zamieszkania w jej
granicach. Założenie nowej polis miało także charakter religijny.
Miasto-założyciel zwracało się z pytaniem o aprobatę swoich działań do bogów.
Jonowie z wybrzeża Azji Mniejszej zwracali się o radę do wyroczni Apollina w
Didymie, mieszkańcy Grecji kontynentalnej do wyroczni Apollina w Delfach lub
Zeusa w Dodonie. Boga traktowano jako boskiego, a oikistesa jako ludzkiego
założyciela kolonii. Związki ze świątynią utrzymywano poprzez mianowanie w
koloniach świętych wysłanników (gr. theoroi). Najczęściej pytano boga o
aprobatę już podjętej decyzji co do celu i czasu wyprawy. Czasami kapłani
delficcy sami wskazywali czas i miejsce na założenie nowej kolonii.
Opuszczając swoją rodzinną
polis ludzie pozostawiali groby przodków i opiekuńcze bóstwa, jednak dzięki
błogosławieństwu bogów przełamywali wynikające z ich pozostawienia opory.
Wyprawa była zwykle niewielka, uczestniczyło w niej kilka statków zabierających
w sumie dwustu-trzystu ludzi, czasami więcej (prawdopodobnie wyłącznie
mężczyzn). Po bezpiecznym założeniu kolonii do pierwszej grupy dołączały
następne. Z uwagi na to, że kolonia miała być od samego początku samowystarczalna,
przyjmowano do grona osadników przedstawicieli różnych klas i zawodów. Jeżeli
wyprawiano się w nieznane do tej pory strony, właściwą kolonizację poprzedzała
niewielka ekspedycja, mająca na celu zdobycie orientacji i wybór odpowiedniego
miejsca pod nową polis. Jeśli spodziewano się oporu miejscowej ludności,
pierwszą grupę osadników stanowili wojownicy. Szukano miejsca posiadającego
żyzną ziemię, dobrze nawodnionego, ze strumieniem lub obfitym źródłem dla
zaopatrzenia osady w wodę pitną. Elementem zachęcającym do założenia kolonii
było posiadanie przystani lub najlepiej dwóch, które mogły służyć przy wiatrach
wiejących z różnych stron. Ważnym elementem był również obronny charakter
miejsca pod przyszłe miasto. Najchętniej osiedlano się na małych wyspach w
pobliżu stałego lądu, te pierwotne osady służyły jako zaplecze do właściwej
kolonizacji pobliskiego wybrzeża. Wraz z założeniem kolonii wyznaczano działki
ziemi (gr. kleros) dla jej pierwszych mieszkańców, które miały służyć im do uprawy
roli (teren wiejski – gr. chora). Podział ziemi był względnie równy.
Przybywający później osadnicy dostawali działki mniejsze i gorszej jakości.
Ziemię będącą podstawą samowystarczalności osady uprawiano głównie
własnoręcznie, jednak w wyniku naturalnych procesów zachodzących w polis część
ziemi uprawiana była przez zależnych chłopów. W przypadku kilku kolonii uprawą
ziemi zajmowali się zależni chłopi będący potomkami dawnych mieszkańców, a
także sprowadzeni z metropolii przez bogatych obywateli (podczas kolonizacji)
periojkowie.
Historycy wyróżniają dwa typy
osad zakładanych przez Greków. Pierwszy z nich został szeroko omówiony powyżej,
drugim jest natomiast faktoria handlowa. Dla współczesnego określenia takiej
osady stosowany jest grecki termin emporion, co dosłownie znaczy "port
handlowy". Emporion był osadą zazwyczaj niedużych rozmiarów, służącą jako
przystań i miejsce wymiany dla żeglarzy i kupców. W odróżnieniu od kolonii
nadzorowany był za pośrednictwem przysyłanych urzędników przez zakładającą go
polis, a jego mieszkańcy zachowywali pierwotne obywatelstwo. Często zakładano
takie osady na terenie kontrolowanym przez rozwinięte organizmy polityczne,
gdzie niemożliwa była akcja kolonizacyjna. Niektóre faktorie handlowe przekształciły
się z czasem w miasta. Słowem emporion określano również port miasta leżącego w
głębi lądu – np. Pireus port Aten – nazwa określała także niektóre place
targowe położone w głębi lądu.
Stosunki pomiędzy kolonią a
jej metropolią układały się zazwyczaj dobrze lub poprawnie. Wojny pomiędzy nimi
były rzadkie i zawsze uchodziły za coś skandalicznego. Kolonia dzieliła ze
swoją metropolią wspólny kult, jeśli kolonia zakładała inną kolonię, tradycja
nakazywała, by zwróciła się do swej metropolii o przysłanie oikistesa. Obie
poleis łączyły więzi gospodarcze, nie obowiązywała jednak zasada, że kolonia
może handlować jedynie ze swoją metropolią. Pomimo tego, że nowa osada była
tworzona na wzór macierzystej polis, z którego przenoszono wiele elementów
ustroju, tradycji, religii itd., to jednak system miar i wag używanych w
kolonii odpowiadał najczęściej temu, który był używany w jej sąsiedztwie. Każda
polis zachowywało tradycyjną dla niego zwierzchność nad swoimi koloniami.
Korynt na przykład wymagał od swoich kolonii zapraszania jego obywateli do
przewodzenia w świętach obchodzonych przez nie. Do metropolii zwracały się
także często dwie założone przez nią kolonie w celu rozsądzenia sporu pomiędzy
nimi. Kiedy tylko kolonia usamodzielniła się, zrywała łączność ze swoją
metropolią, czemu dawała wyraz przez czczenie własnego oikistesa zamiast swojej
metropolii.
Na wszystkich ziemiach – poza
częścią wschodnią Morza Śródziemnego – Grecy spotykali ludy stojące na niższym
stopniu rozwoju społecznego i technicznego od nich samych. Większość kolonii
oddziaływała silnie na swe zaplecze. Greckie produkty były dla miejscowej
arystokracji cennym i luksusowym towarem. Jeżeli na kolonizowanym terenie nie
brakowało ziemi uprawnej, to najczęściej nie dochodziło do konfliktów z
miejscową ludnością. Nowo założona polis była zbyt słaba, by prowadzić wojny z
miejscowymi mieszkańcami, unikała więc ich przynajmniej w początkowym okresie
swego istnienia. Część poleis prowadziła ekspansję w głąb lądu, czyniąc również
z ludności miejscowej warstwę zależną. Zdarzały się także przypadki łupienia
kolonii greckich przez miejscową ludność, dla której były bogatym źródłem
łupów.
Greckie kolonie na zachodzie
Morza Śródziemnego
Droga morska wiodąca na zachód
była domeną Koryntu. Cała sieć kolonii tego miasta rozsianych w strategicznych
dla żeglugi miejscach zapewniała mu panowanie nad drogą łączącą Grecję z
Sycylią i Italią, a także miastami nad Adriatykiem. Z powodu utrudnionej żeglugi
przez Cieśninę Otranto istniało niewiele greckich osad nad Adriatykiem. Ze
względu na zainteresowanie Greków kopalniami srebra w południowej Ilirii, założone
zostały tam dwie kolonie: Apollonia i Epidamnos. Kolejne greckie kolonie leżały
dopiero w pobliżu ujścia Padu, były to Adria i Spina. Tereny południowej Italii
i Sycylii były znane Grekom już od okresu Ciemnych Wieków. Najstarszą osadą
założoną przez Greków u wybrzeży Italii była Pithekussai, leżąca na wysepce w
niedużej odległości od lądu stałego wspólna kolonia Chalkis i i Eretrii,
założona jeszcze przed rokiem 770. W roku 757 jej mieszkańcy wraz z nowymi
osadnikami przybyłymi z Azji Mniejszej przenieśli się na ląd stały, zakładając
Kyme. Kyme była najstarszą kolonią grecką na zachodzie Morza Śródziemnego,
starszą o 50 lat od pierwszej kolonii założonej na Sycylii. Jej mieszkańcy byli
ludźmi zamożnymi. Osada posiadała żyzne ziemie, piaszczystą plażę, która
ułatwiała wciąganie okrętów, a także dogodne miejsce obronne. Główne zyski
czerpała z handlu oraz z haraczy, jakie jej mieszkańcy ściągali z powracających
z północy statków. Wyjaśnia to jej odległe położenie względem innych
istniejących w tym czasie kolonii greckich. Przez Pithekussai prowadził szlak
handlowy do Etrurii, skąd Grecy pozyskiwali rudę żelaza. W Etrurii kończyła się
także jedna z odnóg szlaku bursztynowego. Na jej terenie powstawały liczne
emporia, które oprócz handlu z Etruskami, pośredniczyły również w handlu z
Lacjum, Kampanią, a nawet z Galami. Nastąpił znaczny rozwój wymiany handlowej
między Grekami a Etruskami, który miał swoje apogeum w VI w. Wskazują na to
liczne znajdowane przedmioty: broń, duże naczynia brązowe, kosztowności,
malowana ceramika, kupowane lub darowane dla uzyskania prestiżu. Niektóre
przedmioty posiadają napisy dedykujące je konkretnym osobom, co wskazuje na
bliskie kontakty pomiędzy Etruskami a greckimi rzemieślnikami, którzy musieli
przybywać do Italii. Kyme stała się z czasem silną polis, prowadzącą własne
akcje kolonizacyjne. Jej stosunki z Etruskami nie zawsze układały się jednak
pokojowo. Pod koniec VI w. toczyła z nimi wojny. W 474 udało im się przy pomocy
Syrakuz pokonać etruską flotę, dzięki czemu spod panowania etruskiego uwolniły
się Kampania i Lacjum. W latach 730-720 osadnicy z Chalkis wraz z mieszkańcami
Zankle założyli Rhegion, będący najważniejszą kolonią na "czubku
palców" Italii. Jego elitę społeczną stanowili Meseńczycy przybyli wraz z
kolonistami z Chalkis. Najważniejszym i najlepszym portem w południowej Italii
mógł pochwalić się Tarent. Ostatnim etapem dla statków udających się na Sycylię
były Lokry Epizefyryjskie, będące wspólną kolonią Lokrów i Syrakuz. Kolonie
położone w południowej Italii już w starożytności zyskały sobie miano Wielkiej
Grecji. Dzięki żyznym ziemiom rozwijały się i bogaciły. Dla mieszkańców Grecji
właściwej ziemie te wydawały się krajem mlekiem i miodem płynącym, a ich
mieszkańcy ludźmi żyjącymi aż nadto wygodnie. Od VI w. pokojowo nastawione ludy
sąsiadujące z greckimi koloniami zostały wyparte przez wojownicze ludy
sabelskie, które napierały na greckie kolonie.
Sycylia była zamieszkana przez
plemiona Sykelów, Sykanów i Elimów. Plemiona te nie były w stanie powstrzymać
greckiej kolonizacji. Pierwszą kolonią na Sycylii było założone w 734 Naksos.
Założycielem miasta było Chalkis, a część ludności stanowili również mieszkańcy
wysp (głównie z Naksos). Miasto nigdy zbytnio się nie rozrosło, sprawowało jednak
ważną funkcje sakralną. Wszyscy Grecy sycylijscy opuszczający wyspę w celach
sakralnych składali tu ofiarę Apollonowi Archegetesowi. Ojkistes miasta Naksos
założył Leontinoj i Katanę, które zawładnęły najbardziej żyznymi terenami na
wyspie. Nad Cieśniną Mesyńską w osadzie o nazwie Zankle mieszkali piraci
pochodzący z Kyme. W roku 730 osada została oficjalnie uznana za wspólną
kolonię Kyme i Chalkis. Wraz z Chalkis Zankle założyła po drugiej stronie
cieśniny Rhegion, dzięki czemu obie kolonie mogły kontrolować żeglugę przez
Cieśninę Mesyńską. Na zachodniej części wyspy znajdowały się osady handlowe
należące do Fenicjan. W 649 roku Zankle z uwagi na dobrą glebę założyła kolonię
o nazwie Himera i nawiązała kontakty handlowe z fenickimi faktoriami. Fenickie osady
na wyspie nie podejmowały prób podporządkowania sobie większych jej terenów i
nie przejawiały wrogości wobec Greków. Zmieniło się to dopiero gdy ich
mieszkańcy zostali wciągnięci do walk z Grekami przez miejscową ludność,
Elimów, którzy zostali wyparci ze swoich ziem przez greckich kolonistów. Na
północnej oraz północno-wschodniej części wyspy dominowały osady jońskie.
Dorowie natomiast zasiedlili południowo-wschodnią Sycylię. W roku 733 Korynt
założył Syrakuzy, będące od początku wielką kolonią. Zajmowały one przybrzeżną
wysepkę Ortygię oraz pobliski ląd. Założone zostały w wyniku wielkiej
ekspedycji Koryntu, do której przyłączyli się także inni Dorowie. Ta sama
ekspedycja założyła po drodze Korkyrę. Mieszkańcy Syrakuz przodowali wśród
sycylijskich kolonii w ekspansji w głąb lądu. Na zdobytych terenach zakładali
własne kolonie. W podobny sposób postępował Gela. Poleis Wielkiej Grecji
dysponowały znacznymi zasobami żywności, której nadwyżki wysyłane były do
Grecji. Wielka Grecja w odróżnieniu od kolonii nad Morzem Czarnym nigdy nie
zniżyła się do statusu terenów peryferyjnych, odgrywając istotną rolę w
dziejach greckiej kultury.
Greckie osady na Dalekim
Zachodzie
Odkrycie przez Greków
"Dalekiego Zachodu" było przypadkowe. W roku 638 Kolajos z Samos
przybił swoim statkiem handlowym do wyspy Platei przy wybrzeżu libijskim, po
tym jak burza zapędziła jego statek aż poza Cieśninę Gibraltarską. Wylądował w
Tartessos na atlantyckim wybrzeżu Hiszpanii, skąd powrócił z bajecznie bogatym
ładunkiem, który rozbudził wyobraźnię innych o bogactwach krain Zachodu. Wzdłuż
południowych wybrzeży dzisiejszej Francji intensywny handel prowadzili
Fokajczycy. Około 600 roku założyli oni Massalię. Kolonia ta szybko zyskała na
znaczeniu dzięki swemu portowi, a także produkcji wina i oliwek. Sama również
założyła wiele kolonii wzdłuż wybrzeży dzisiejszej Francji i Hiszpanii. Około
565 roku Fokajczycy założyli na Korsyce Alalię i zaczęli uprawiać piractwo na
znaczną skalę. Nękani przez nich Etruskowie sprzymierzyli się z Kartagińczykami
i wypowiedzieli im wojnę. Zasileni nowymi przybyszami ze zniszczonej Fokai
Fokajczycy pokonali pod Alalią floty Kartaginy i Etrurii, jednak ponieśli przy
tym tak wielkie straty, że musieli opuścić Alalię i przenieść się do Elei w
południowej Italii. Po utracie Alalii zmniejszył się zasięg handlu greckiego na
zachodzie, Kartagińczycy zamknęli bowiem Gibraltar i zniszczyli Tartessos.
Greckie osady na wschodzie
Morza Śródziemnego
Z uwagi na obecność
rozwiniętych organizmów politycznych na wschodnich wybrzeżach Morza
Śródziemnego, grecka kolonizacja tych terenów była bardzo utrudniona. Oprócz
istnienia na południu państwa egipskiego kolonizację wybrzeża utrudniała
obecność miast fenickich w Syrii oraz gęste zaludnienie pasa wybrzeża. Z tych
powodów główną formą greckiej obecności był emporion, gdzie za zgodą i pod
opieką lokalnego władcy mogli wymieniać swoje towary. Dla Greków obszary te
były bardzo atrakcyjne z uwagi na wielkie zyski jakie osiągali z handlu ze
wschodnimi krajami. Szczególnie grecka arystokracja ceniła luksusowe towary
sprowadzane ze wschodu. W Syrii Grecy nabywali przedmioty metalowe – główne z
brązu – lub metal w sztabach, a także wyroby z kości słoniowej i tkaniny
barwionej purpurą. W zamian wymieniali je na zboże, wino, oliwę i niewolników.
Najstarszą znaną osadą grecką na wschodzie jest Al-Mina, której pierwsze ślady
istnienia pochodzą z IX w. Położona była na terenie, przez który prowadziły
szlaki handlowe z Mezopotamii i północno-wschodniej Azji Mniejszej. Z powodu
nieznalezienia żadnych pozostałości stałego pobytu Greków na obszarze Al-Miny.
nie jest pewne, czy osada został przez nich założona. W VII i VI w. osadę
zamieszkiwali na pewno Fenicjanie i Cypryjczycy. Grecy zamieszkujący Al-Minę
pochodzili głównie z Eubei i Cyklad. Na wybrzeżu syryjskim mogły istnieć
również inne greckie faktorie handlowe. Znana jest m.in. osada o nazwie Tell
Sukas oraz opisywane przez Herodota Posidejon, którego nie udało się
zlokalizować naukowcom. W ciągu VII w. zaczęli przybywać do wschodnich krain w
charakterze najemników greccy hoplici. Pierwszą grecką kolonię w Egipcie
założył Milet w Milesion Tejchos w Delcie. Najemnicy greccy byli podporą władzy
faraonów, a od czasów Psammetyka I większość z nich stacjonowała w Memfis w
dzielnicy Hellenion. Około roku 610 z inicjatywy kupców greckich z Azji
Mniejszej, sąsiadujących z nią wysp oraz z Eginy, powstała osada handlowa o
nazwie Naukratis. Za rządów faraona Amasiasa kupcy ci otrzymali prawo
wzniesienia świątyń dla swoich bogów. Amasias wydał dekret, na mocy którego
cały handel z Grekami mógł odbywać się jedynie w Naukratis. Osada zarządzana była
była przez urzędników przysyłanych przez miasta założycielskie. W Naukratis nie
było wolno osiedlać się Grekom, gdyż teren na którym się znajdowało należał w
dalszym ciągu do faraona. Powstała więc obok druga osada, gdzie Grecy mogli się
osiedlać. W Egipcie Grecy handlowali, podobnie jak w Syrii, winem, oliwą,
malowaną ceramiką, a także cenionym w Egipcie srebrem[37]. Wyjątkiem w
kolonizacji wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego było wybrzeże Libii.
Pionierami kolonizacji tych ziem byli mieszkańcy Thery. Pierwszą ich kolonią
była osada założona na wysepce Platea. Następnie założyli osadę Kyrene. Ziemie
te bogate były w zboże, wełnę, daktyle i leczniczą roślinę silfion.
Osady na północy Morza
Egejskiego
Zważywszy na bliskość
północnych wybrzeży Morza Egejskiego, grecka kolonizacja tych terenów nastąpiła
dość późno. Przyczyną tego była wroga postawa miejscowych plemion trackich,
które skutecznie broniły swych ziem przed grecką kolonizacją i atakowały kolonie
już istniejące. Północne wybrzeża Morza Egejskiego porastały gęste lasy, z
których pozyskiwano drewno na budowę statków, a także smołę służącą do
uszczelniania kadłubów. Ponadto Greków przyciągał łagodny klimat i bogate złoża
cennych kruszców, w które szczególnie obfitował rejon góry Pangajon. Wraz ze
wzrostem znaczenia handlu z koloniami nad Morzem Czarnym, wzrosło znaczenie
terenów nad północnym wybrzeżem Morza Egejskiego. Opanowanie tych terenów
zapewniało nie tylko kontrolę nad wydobywaniem bogactw naturalnych, ale także
nad drogą prowadzącą do kopalń w głębi lądu i nad droga morską do Morza
Czarnego. Największe akcje osadnicze prowadzone były na wyspie Tazos (oddalonej
od lądu o 6 km), skąd Grecy wypędzili zamieszkujących ją Traków. Pierwsi greccy
kolonizatorzy tamtych terenów pochodzili z wyspy Paros. Z kolonii na Tazos
wyruszały ekspedycje w kierunku lądu stałego. Około roku 654 założona została
przez Jonów z Kladzomenaj Abdera. W niedługim czasie po założeniu zniszczyli ją
Trakowie. W połowie VI w. miasto założyli ponownie uciekający przez Persami
mieszkańcy Tazos. W kolonizacji Półwyspu Chalkidyckiego przodowała Chalkis[38],
która założyła około trzydziestu małych osad. Ludność tych osad w przeważającej
większości wymieszała się z miejscową ludnością tracką. Oprócz Chalkis na
półwyspie kolonie zakładali Achajowie, Andros i Korynt. Z biegiem lat do
największego znaczenia w regionie doszła założona przez Korynt Potidaja.
Osady nad Propontydą
Dzięki dogodnym warunkom do
uprawy roli, położeniu na szlakach łączących z Europy do Azji Mniejszej oraz
nad morską magistralą prowadzącą do Morza Czarnego, nad Propontydą powstała
gęsta sieć osadnicza. W początkowym okresie kolonizacja tych terenów była
utrudniona, choć pierwsza grecka osada powstała już w roku 756. Na brzegu
azjatyckim powstawaniu kolonii przeszkadzało istnienie silnego państwa
frygijskiego, a po jego zniszczeniu przez Kimmeryjczyków ich najazdy na greckie
kolonie. Wybrzeże europejskie zamieszkane było natomiast przez wojownicze
plemiona trackie, dlatego też wcześniej zaczęły powstawać kolonie na brzegu
azjatyckim. Pionierem w kolonizacji tych terenów był Milet, który w roku 756
założył Kyzikos – miasto słynące z elektrum i wełny. Na przełomie VII w.
zniszczone zostało przez Kimmeryjczyków, ale w roku 676 założone zostało
ponownie. Milezyjczycy konkurowali z Megarejczykami w walce o zdobycie kontroli
nad Bosforem[39]. Milet założył Abydos, miasto bogate, posiadające kopalnie
złota i kontrolujące najkrótszą drogę przez Hellespont. Po europejskiej stronie
cieśniny powstały małe rolnicze kolonie Eolów z Lesbos, a także kolonie Miletu
i Kolofonu. Powstanie na północnych brzegach Morza Egejskiego sieci kolonii
greckich zaowocowało włączeniem całego wybrzeża tego morza w obręb cywilizacji
greckiej.
Kolonie greckie nad Morzem
Czarnym
Warunki klimatyczne nad Morzem
Czarnym różniły się zdecydowanie od klimatu, jaki posiadała Grecja. Zimą w
niektórych rejonach wybrzeża temperatura spadała nawet do -30 °C, lato
natomiast było gorące i suche. Na te niegościnne z reguły tereny przyciągały
Greków bardzo urodzajne ziemie (lessy, stepowe czarnoziemy) i obfitość ryb
niespotykana na Morzu Egejskim. Połowy ryb – głównie jesiotrów – rekompensowały
trudy długiej i mroźnej zimy oraz fakt występowania innego typu roślinności. Z
roślin charakterystycznych dla greckich upraw (oliwka, winna latorośl) udawała
się, i to nie wszędzie, jedynie winna latorośl. Zbliżony klimat do tego, który
występował w Grecji posiadała Kolchida, a także południowe wybrzeża Krymu.
Pierwsze osady powstałe nad Morzem Czarnym miały prawdopodobnie charakter
faktorii handlowych, które dopiero z czasem przekształciły się w polis.
Początkowym rejonem kolonizacji było wybrzeże anatolijskie. Anatolia była
krajem bogatym w rudy żelaza i srebra, będące ważnym przedmiotem handlu dla
Greków. Grecy pozyskiwali je poprzez handel lub dzięki własnej eksploatacji
złóż. Podobnie jak na południowym wybrzeżu Anatolii, tak i na północnym
zakładanie kolonii miało na celu uzyskanie dojścia do szlaków handlowych
prowadzących z głębi kraju. Około roku 770 Milet założył Synopę. Miasto nie
posiadało kopalń ani nie znajdowało się w rejonie bogatym w złoża kruszców,
usytuowane było jednak na szlaku prowadzącym ku interesującym Greków terenom.
Było także głównym portem dla statków płynących na Krym. Synopa założyła w roku
756 Trapezunt. Miasto to nie posiadało dobrych ziem pod uprawę ani dogodnej
pozycji obronnej[40], leżało natomiast w okolicy bogatej w złoża kruszców.
Grecką kolonizację południowego wybrzeża Morza Czarnego utrudniały najazdy
Kimmeryjczyków, którzy zniszczyli wiele greckich kolonii. Na zachodnich i
północno-zachodnich wybrzeżach dominowały kolonie Miletu. Mniejszą rolę
odgrywała Megara. Dzięki nadwyżkom zboża, jakimi dysponowały kolonie nad Morzem
Czarnym, stały się one spichlerzem Grecji. Wysyłano głównie pszenicę, a także
solone i suszone ryby. Zboże sprowadzane znad Morza Czarnego pochodziło –
przynajmniej w początkowym okresie – jedynie z greckich osad. Ludność miejscowa
nie zajmowała się uprawą roli, a już jeżeli to na skalę zaspokajającą jedynie
jej własne potrzeby. Kolonie założone w Kolchidzie miały prawdopodobnie
charakter osad handlowych. Grecy napotkali na tych terenach ludność na wysokim
stopniu rozwoju społecznego i gospodarczego. W Kolchidzie nabywali płótno
lniane na żagle, złoto i drewno. Miasta greckie nad Morzem Czarnym były
ośrodkami ludnymi i bogatymi. Pozostawały jednak na peryferiach świata
greckiego, a ich wkład w grecką kulturę był znikomy.
Kolonie greckie założone od
VIII do VI w. p.n.e.
Morze Czarne i tereny
przyległe
|
Kolonia
|
Założyciel
|
Data powstania
|
|
Abydos
|
Milet
|
675 p.n.e.
|
|
Apollonia Pontyjska
|
Milet, Fokaja, Rodos
|
609 p.n.e.
|
|
Apollonia Ryndacka
|
Milet
|
Nieznana
|
|
Amisos
|
Milet, Fokaja
|
560 p.n.e.
|
|
Arisbe
|
Milet, Mitylena
|
Nieznana
|
|
Artake
|
Milet
|
Nieznana
|
|
Astakos
|
Megara
|
712 p.n.e.
|
|
Bisanthe
|
Samos
|
Nieznana
|
|
Bizancjum
|
Megara
|
660 p.n.e.
|
|
Bizone
|
Jonowie i ludność miejscowa
|
Nieznana
|
|
Borysthenes
|
Milet
|
VII w. p.n.e.
|
|
Chalkedon
|
Megara
|
675 p.n.e.
|
|
Chersonesos
|
Megara
|
V w. p.n.e.
|
|
Daskylion
|
Milet
|
Nieznana
|
|
Dioskurias
|
Milet
|
VI w. p.n.e.
|
|
Fanagoria
|
Teos
|
540 p.n.e.
|
|
Fasis
|
Milet
|
VI w. p.n.e.
|
|
Herajon Tejchos
|
Samos
|
Nieznana
|
|
Heraklea Pontyjska
|
Milet, Megara
|
558 p.n.e.
|
|
Istros
|
Milet
|
656 p.n.e.
|
|
Kallatis
|
Milet, Heraklea Pontyjska
|
VI w. p.n.e.
|
|
Kerasos
|
Sinope
|
Nieznana
|
|
Kios
|
Milet
|
628 p.n.e.
|
|
Kolonaj
|
Milet
|
Nieznana
|
|
Kotyora
|
Sinope
|
Nieznana
|
|
Kromna
|
Sinope
|
Nieznana
|
|
Krunoj
|
Jonowie i ludność miejscowa
|
Nieznana
|
|
Kytoros
|
Sinope
|
Nieznana
|
|
Kyzikos
|
Milet
|
756 p.n.e.
|
|
Lampsakos
|
Fokaja
|
654 p.n.e.
|
|
Mesembria
|
Megara
|
VI w. p.n.e.
|
|
Miletopolis
|
Milet
|
Nieznana
|
|
Myrleja
|
Kolofon
|
Nieznana
|
|
Nikonion
|
Milet
|
Nieznana
|
|
Odessos
|
Milet
|
560 p.n.e.
|
|
Ofiusa
|
Milet
|
Nieznana
|
|
Olbia
|
Milet
|
644 p.n.e.
|
|
Pajsos
|
Milet
|
Nieznana
|
|
Pantikapajon
|
Milet
|
600 p.n.e.
|
|
Parion
|
Paros, Erythraj, Milet
|
710 p.n.e.
|
|
Perinthos
|
Samos
|
601 p.n.e.
|
|
Pityus
|
Milet
|
Nieznana
|
|
Priapos
|
Milet
|
Nieznana
|
|
Prokonnesos
|
Milet
|
675 p.n.e.
|
|
Pteleon
|
Sinope
|
Nieznana
|
|
Selymbria
|
Megara
|
VII w. p.n.e.
|
|
Sinope
|
Milet
|
770 p.n.e.
|
|
Teodozja
|
Milet
|
600 p.n.e.
|
|
Tiejon
|
Sinope
|
630 p.n.e.
|
|
Tomis
|
Milet
|
VI w. p.n.e.
|
|
Trapezunt
|
Sinope
|
756 p.n.e.
|
|
Tyras
|
Milet
|
656 p.n.e.
|
Północna część Morza
Egejskiego
|
Kolonia
|
Założyciel
|
Data powstania
|
|
Abdera
|
Klazomenaj, Teos
|
654 p.n.e.
|
|
Ajnos
|
Eolowie, Teos
|
Nieznana
|
|
Akanthos
|
Andros
|
655 p.n.e.
|
|
Alopekonnesos
|
Eolowie
|
Nieznana
|
|
Argilos
|
Andros
|
654 p.n.e.
|
|
Daton
|
Tazos
|
Nieznana
|
|
Dikaja
|
Eretria
|
730 p.n.e.
|
|
Galepsos
|
Tazos
|
654 p.n.e.
|
|
Kardia
|
Milet, Klazomena lub Kolofon
|
Nieznana
|
|
Limnaj
|
Milet
|
Nieznana
|
|
Madytos
|
Eolowie
|
Nieznana
|
|
Maroneja
|
Chios
|
Nieznana
|
|
Mende
|
Eretria
|
730 p.n.e.
|
|
Methone
|
Eretria
|
730 p.n.e.
|
|
Neapolis
|
Tazos
|
Nieznana
|
|
Ojsyme
|
Tazos
|
654 p.n.e.
|
|
Potidaja
|
Korynt
|
600 p.n.e.
|
|
Sane
|
Andros
|
655 p.n.e.
|
|
Sestos
|
Eolowie
|
Nieznana
|
|
Skapte Hyle
|
Tazos
|
VI w. p.n.e.
|
|
Skione
|
Achaja
|
700 p.n.e.
|
|
Stagejros
|
Andros
|
655 p.n.e.
|
|
Stryme
|
Tazos
|
Nieznana
|
|
Tazos
|
Paros
|
710 p.n.e.
|
|
Torone
|
Chalkis
|
710 p.n.e.
|
Północno-zachodnia Grecja i
Iliria
|
Kolonia
|
Założyciel
|
Data powstania
|
|
Ambrakia
|
Korynt
|
625 p.n.e.
|
|
Anaktorion
|
Korynt, Korkyra
|
625 p.n.e.
|
|
Apollonia Illiryjska
|
Korynt
|
600 p.n.e.
|
|
Bucheta
|
Elida
|
Nieznana
|
|
Chalkis
|
Korynt
|
700 p.n.e.
|
|
Elatria
|
Elida
|
Nieznana
|
|
Epidamnos
|
Korkyra
|
627 p.n.e.
|
|
Korkyra
|
Eretria, Korynt
|
733 p.n.e
|
|
Korkyra Czarna
|
Knidos
|
VI w. p.n.e.
|
|
Leukas
|
Korynt
|
625 p.n.e.
|
|
Makynia
|
Korynt
|
700 p.n.e.
|
|
Molykrion
|
Korynt
|
700 p.n.e.
|
|
Ojniadaj
|
Korynt
|
700 p.n.e.
|
|
Orikon
|
Eretria
|
730 p.n.e.
|
|
Pandosia
|
Elida
|
Nieznana
|
|
Sollion
|
Korynt
|
625 p.n.e.
|
Italia, Sycylia i zachodnie
wybrzeża Morza Śródziemnego
|
Kolonia
|
Założyciel
|
Data powstania
|
|
Agathe
|
Massalia
|
Nieznana
|
|
Akragas
|
Gela
|
580 p.n.e.
|
|
Akraj
|
Syrakuzy
|
663 p.n.e.
|
|
Alalia
|
Fokaja
|
560 p.n.e.
|
|
Alonis
|
Massalia
|
Nieznana
|
|
Antipolis
|
Massalia
|
Nieznana
|
|
Dikajarchia
|
Samos
|
531 p.n.e.
|
|
Elea
|
Fokaja
|
535 p.n.e.
|
|
Emporion
|
Massalia
|
Nieznana
|
|
Gela
|
Rodos, Kreta
|
688 p.n.e.
|
|
Hemeroskopejon
|
Massalia
|
Nieznana
|
|
Himera
|
Zankle
|
649 p.n.e.
|
|
Hipponion
|
Lokry
|
Nieznana
|
|
Hydrus
|
Tarent
|
Nieznana
|
|
Ischia
|
Chalkis, Eretria
|
VIII w. p.n.e.
|
|
Kallipolis
|
Tarent
|
Nieznana
|
|
Kamarina
|
Syrakuzy
|
598 p.n.e.
|
|
Kasmenaj
|
Syrakuzy
|
643 p.n.e.
|
|
Katana
|
Naksos
|
729 p.n.e.
|
|
Kaulonia
|
Achaja
|
675-650 p.n.e.
|
|
Kroton
|
Achaja
|
708 p.n.e.
|
|
Kyme
|
Chalkis, Kyme, Eretria
|
757 p.n.e.
|
|
Lametinoj
|
Krotona
|
Nieznana
|
|
Laos
|
Sybaris
|
Nieznana
|
|
Leontinoj
|
Naksos
|
729 p.n.e.
|
|
Lipara
|
Knidos
|
580-576 p.n.e.
|
|
Lokry Epizefyryjskie
|
Lokryda
|
673 p.n.e.
|
|
Majnake
|
Massalia
|
Nieznana
|
|
Massalia
|
Fokaja
|
600 p.n.e.
|
|
Medma
|
Lokry
|
575 p.n.e.
|
|
Megara Hyblaja
|
Megara
|
758 p.n.e.
|
|
Metapontion
|
Achaja
|
690-680 p.n.e.
|
|
Mylaj
|
Zankle
|
716 p.n.e.
|
|
Naksos
|
Chalkis
|
734 p.n.e.
|
|
Neapolis
|
Kyme
|
Nieznana
|
|
Nikaja
|
Massalia
|
Nieznana
|
|
Olbia Galijska
|
Massalia
|
Nieznana
|
|
Petelia
|
Krotona
|
Nieznana
|
|
Posejdonia
|
Sybaris
|
700 p.n.e.
|
|
Pyksus
|
Sybaris
|
VII w. p.n.e.
|
|
Rhegion
|
Chalkis
|
730-720 p.n.e.
|
|
Rhode
|
Rodos, Emporion
|
Nieznana
|
|
Selinut
|
Megara Hyblaja
|
728 p.n.e.
|
|
Siris
|
Kolofon
|
680-670 p.n.e.
|
|
Skidros
|
Sybaris
|
VII w. p.n.e.
|
|
Skylletion
|
Krotona
|
Nieznana
|
|
Sybaris
|
Achaja
|
720 p.n.e.
|
|
Syrakuzy
|
Korynt
|
733 p.n.e.
|
|
Tarent
|
Sparta
|
706 p.n.e.
|
|
Tauroejs
|
Massalia
|
Nieznana
|
|
Temese
|
Sybaris
|
Nieznana
|
|
Terina
|
Krotona
|
VI w. p.n.e.
|
|
Theline
|
Massalia
|
Nieznana
|
|
Zankle
|
Kyme, Chalkis
|
730 p.n.e.
|
Kolonie i emporia w
południowo-wschodniej części Morza Śródziemnego
|
Kolonia
|
Założyciel
|
Data powstania
|
|
Amorgos
|
Naksos, Samos, Milet
|
VII-VI w. p.n.e.
|
|
Apollonia Cyrenejska
|
Cyrena
|
560 p.n.e.
|
|
Barka
|
Cyrena
|
570 p.n.e.
|
|
Cyrena
|
Thera
|
630 p.n.e.
|
|
Euesperides
|
Cyrena
|
VI w. p.n.e.
|
|
Faselis
|
Rodos, Kreta
|
688 p.n.e.
|
|
Kelenderis
|
Samos
|
VI w. p.n.e.
|
|
Milesion Tejchos
|
Milet
|
VII w. p.n.e.
|
|
Nagidos
|
Samos
|
VI w. p.n.e.
|
|
Naukratis
|
Wielu założycieli
|
610 p.n.e.
|
|
Platea
|
Samos
|
638 p.n.e.
|
|
Side
|
Kyme
|
750 p.n.e.
|
Kres Wielkiej Kolonizacji
Około roku 580 nastąpiło powolne
osłabienie greckiej kolonizacji. W toku "Wielkiej kolonizacji"
zahamowanie inicjatyw kolonizacyjnych występowało w różnym czasie u różnych
polis. Państwa przodujące w kolonizacji w wieku VIII czy VII nie odgrywały
takiej roli w wieku VI. Do przyczyn zahamowania greckiej kolonizacji można
zaliczyć wzrastający opór jaki stawiały ludy z zaplecza greckich kolonii. Na
terenach greckiej kolonizacji powstawały silne organizmy polityczne
uniemożliwiające kolonizacje. Na południu Italii na greckie kolonie naciskały
nowo przybyłe ludy sebalskie, a na "dalekim zachodzie" dostępu dla
greckiego handlu broniła Kartagina. Przyczyny wytracenia przez greckie miasta
impetu w kolonizacji należy szukać również w samej Grecji. Zwiększyła się
znacznie liczba ludności zatrudnionej w warsztatach rzemieślniczych, uległ
także rozszerzeniu handel. Oznaczało to że większa część ludności nie zajmował
się już rolnictwem, a tym samym zmniejszył się głód ziemi będący jednym z
czynników kolonizacji. Zwiększenie produkcji rzemieślniczej pozwalało także na
nabywanie żywności pochodzącej z zewnątrz, co mogło osłabić potrzebę zdobywania
nowej ziemi dla zwiększającej się ludności. W toku "Wielkiej
Kolonizacji" nastąpiły również zmiany w mentalności samych Greków, a
przede wszystkim w mentalności arystokracji która była główną inicjatorka akcji
kolonizacyjnej. Stała się ona bardziej związana ze swoją polis, przez co
decyzja o opuszczeniu ojczyzny była dla jej przedstawicieli znacznie
trudniejsza.
Dzięki kolonizacji Grecja
znacznie się wzbogaciła. Nadal nie była tak bogata jak państwa wschodnie,
jednak jej pozycja materialna była znacznie lepsza niż przed okresem
kolonizacji. Zakładane kolonie stawały się często bogatsze od swoich
metropolii, jednak z bogactwa tego korzystały także państwa "starej
Grecji". Rozwój handlu położył podwaliny pod przyszłą potęgę wielu miast.
Duże miasta z V i IV w. nie mogłyby istnieć bez dostaw żywności sprowadzanej z
kolonii. Zwiększyła się ruchliwość społeczna. Energiczne jednostki mogły szukać
szczęścia w koloniach, gdzie zyskiwały nadział ziemi i na ogół wyższą pozycję
społeczną od posiadanej w ojczyźnie. Powstawanie greckich kolonii wiązało się
także z oddziaływaniem na ludy żyjące na ich zapleczu. Szczególnie istotne były
konsekwencje kolonizacji Italii – mimo że miejscowa ludność, w odróżnieniu od
ludności Sycylii, nie poddała się całkowitej hellenizacji, przejęła jednak
wiele elementów z greckiego modelu politycznego i społecznego, adaptując je do
lokalnych warunków. Zyskała także wiedzę geograficzną o lądach, morzach i
ludach występujących na świecie.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz